Podbielski.Literatura Grecji starozytnej I, Historia literatury
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
LITERATURA
GRECJI STAROŻYTNEJ
TOWARZYSTWO NAUKOWE
KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO
Źródła i monografie
255
Pod redakcją
Henryka Podbielskiego
RADA NAUKOWA
Jerzy Axer, Robert R. Chodkowski, Jerzy Danielewicz,
ks. Stanisław Longosz, Jerzy Łanowski, Marian Szarmach,
Alicja Szastyńska-Siemion, ks. Marek Starowieyski,
Romuald Turasiewicz, Witold Wróblewski
T
•' -
*?'
EPIKA -LIRYKA - DRAMAT-
Lublin
Towarzystwo Naukowe
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
ISTNIEJE OD ROKU 1934
WYKAZ SKRÓTÓW
Recenzenci
Prof. dr hab. Remigiusz Popowski SDB
Prof. dr hab. Jerzy Styka
Opracowanie redakcyjne,
skład i łamanie komputerowe
oraz zestawienie indeksu
Stanisiaw Sarek
ABSA
AC
A&A
ABAW
AGPh
AH
AHAW
AHR
AION
Annual of the British School at Athens
l'Antiquite classiąue
Antike und Abendland
Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissenschaften
Archiv fiir Geschichte der Philosophie
Ancient History
Abhandlungen der Heidelberger Akademie der Wissenschaften
American Historical Review
Annali delFIstituto universitario orientale di Napoli, Dipartimento di studi
del mondo classico e del Mediterraneo antico, Sezione di archeologia e sto-
ria antica
American Journal of Archaeology
American Journal of Ancient History
American Journal of Philology
Antike Kunst
Aufstieg und Niedergang der rómischen Wek
Anthologia Palatina {Antologia Palatyńska)
1'Annee philologiąue
Archaeological Reports
Atenę e Roma
Annali delia Scuola normale superiore di Pisa
Bulletin de FAssociation Guillaume Budę
Bulletin de correspondance helleniąue
Baseler Zeitschrift fiir Geschichte und Altertumskunde
G. Kaibel,
Comicorum Graecorum Fragmentu,
Berlin 1899.
Classical Journal
Classical Antiąuity
Comicorum Atticorum Fragmenta,
ed. Th. Kock, Leipzig 1880-1888.
Classica et medievalia
Classical and Modern Literaturę
Codices manuscripti
Classical Philology
Classical Quarterly
Classical Review
Comptes rendus de 1'Academie des Inscriptions et Belles-Lettres
Classical World
Epicorum Graecorum Fragmenta,
ed. M. Davies, Góttingen 1988.
Projekt okładki
Jerzy Durakiewicz
Na okładce
Dziewczyna z dzbanem na wino
(rysunek mistrza Kleofona)
AJA
AJAH
AJPh
AK
ANRW
A.P.
APh
AR
A&R
ASNP
BAGB
BCH
BZG
CGF
Q
CA
CAF
C&M
CML
CodMan
CPh
CQ
CR
CRAI
CW
EGF
Wydanie publikacji dofinansowane
przez Komitet Badań Naukowych
Praca naukowa finansowana
ze s'rodków Komitetu Badań Naukowych
w latach 1998-2001 jako projekt badawczy
© Copyright by Towarzystwo Naukowe KUL 2005
ISBN 83-7306-172-X
TOWARZYSTWO NAUKOWE
KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO
ul. Gliniana 21, 20-616 Lublin 1, skr. poczt. 123
tel. (081) 525-01-93, tel./fax (081) 524-31-77
e-mail:
Dział Marketingu i Kolportażu, tel. (081) 524-51-71
Drukarnia „Tekst" s.j., ui. Wspólna 19, 20-344 Lublin
WYKAZ SKRÓTÓW
LITERATURA GRECJI STAROŻYTNEJ — T. I
FVS
Revue belge de philologie et d'histoire
-
H. Diels, W. Kranz,
Die Fragmente der Vorsokratiker,
Hildesheim 1984 (=
Berlin 1952; wyd. 1.: 1903)
RBPh
—
RCCM
—
Rivista di cultura classica e medioevale
GB
-
Grazer Beitrage
RE
—
Paulys Realencyclopddie der classischen Altertumswissenschaft,
Neue Bearbei-
tung, ed. G. Wissowa (ed.), Stuttgart 1893-
G&R
-
Greece and Romę
GRBS
-
Greek, Roman and Byzantine Studies
Revue des etudes anciennes
REA
—
HSPh
-
Harvard Studies in Classical Philology
REG
-
Revue des etudes grecąues
HZ
-
Historische Zeitschrift
RFIC
-
Rhdsta di filologia e di istruzione classica
IEG
M.L. West,
Iambi et Elegi Graeci,
I-II, Oxford 1991.
Rheinisches Museum
RhM
—
IG
Inscriptiones Graecae
RHT
—
Revue d'histoire des textes
JBAA
Roczniki Humanistyczne
Journal of the British Archaeological Association
RHum
—
JHI
Rivista di studi bizantini e neoellenici
Journal of the History of Ideas
RSBN
—
JHS
Journal of Hellenie Studies
SBAW
-
Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften in Berlin
JRS
Scrittura e civilta
Journal of Roman Studies
S&C
—
LCM
Liverpool Classical Monthly
Studi italiani di filologia classica
SIFC
-
LEC
Les etudes classiąues
SMEA
—
Studi micenei ed egeo-anatolici
LF
Symbolae Osloenses
Listy filologicke
SO
—
MAL
Memorie delia Classe di Scienze moraii e storiche delPAccademia dei Lincei
SPh
—
Studies in Philology
MCr
Museum criticum
StudClas —
Studii clasice
MH
Transactions and Proceedings of the American Philological Association
Museum Helveticum
TAPhA
—
M&H
Transactions of the Philological Society
Medievalia et humanistica
TPhS
-
MHR
Mediterranean Historical Review
TrGF
-
Tragicorum Graecorum Fragmenta,
I-IV, ed. B. Snell, S. Radt, R. Kannicht,
Gottingen 1971-1986.
MonAL
-
Monumenti antichi
NSA
Notizie degli scavi di antichita
Vox Romanica
VR
-
OAth
Opuscula Atheniensia
Wiirzburger Jahrbucher fik die Altertumswissenschaft
WJA
-
OJA
Oxford Journal of Archaeology
Wiener Studien
WS
-
OSAPh
-
Oxford Studies in Ancient Philosophy
YCls
-
Yale Classical Studies
PAPhS
-
Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik
Proceedings of the American Philosophical Society
ZPE
-
PBA
Proceedings of the British Academy
PCA
Proceedings of the Classical Association
PCG
Poetae Comici Graeci,
vol. 1-8, ed. R. Kassel, C. Austin. Berlin 1983-1995.
PCPhS
-
Proceedings of the Cambridge Philological Society
PEG
Poetae Epici Graeci,
ed. A. Bernabe, Leipzig, 1987.
PhQ
Philological Quarterly
PLG
Poetae Lirici Graeci,
I, ed. O. Schroder, Leipzig, 1905; II-III, ed. Th.
Bergk, Leipzig, 1882.
PMG
-
Poetae Melici Graeci,
ed. D.L. Page. Oxford 1962.
PMGF
-
Poetarum Melicorum Graecorum Fragmenta,
ed. M. Davies. Oxford 1991.
P.Oxy.
-
B.P. Grenfell, A.S. Hunt,
Oxyrhynchus Papyri,
London 1898 nn.
PP
-
Parola dei passato
QUCC
-
Quaderni Urbinati di cultura classica
RA
-
Revue archeologiaue
VII
PRZEDMOWA:
CHARAKTER I PERIODYZACJA LITERATURY GRECKIEJ
Henryk Podbielski
Literatura starożytnej Grecji, która na przestrzeni swej ponad tysiącletniej historii
wykształciła niemal wszystkie znane nam obecnie gatunki literackie, zajmuje w kultu
rze europejskiej trudne do przecenienia miejsce. Bezpośrednio lub za pośrednictwem
autorów rzymskich już od kilku wieków Homer, Hezjod, Safona, Pindar, Sofokles,
Eurypides, Arystofanes, Platon, Arystoteles, Demostenes i wielu, wielu innych jej
twórców nie tylko zachwyca pięknem słowa i głębią myśli kolejne pokolenia miesz
kańców Europy i świata, nie tylko inspiruje i pobudza wyobraźnię nowożytnych
twórców, lecz — jeśli sobie nawet tego nie uświadamiamy — żyje w naszej wrażliwo
ści estetycznej, w konwencjach literackich, w naszym widzeniu i rozumieniu otaczają
cego nas świata.
Pojęcie „literatura" w odniesieniu do piśmiennictwa starożytnej Grecji ma o wiele
szerszy zakres niż w przypadku nowożytnej twórczości literackiej. Obejmujemy nim
całość opublikowanego w języku greckim piśmiennictwa, a więc nie tylko poezję
i twórczość literacką w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz również dialog i traktat filo
zoficzny, dziejopisarstwo, wygłoszoną publicznie mowę, a także zachowaną tylko na
papirusie biografię. To tak bardzo rozszerzone pojęcie literatury ma swe uzasadnienie
zarówno w charakterze i uwarunkowaniach przekazu tekstów greckich, jak też w spe
cyfice tej literatury. Ze względu mianowicie na fragmentaryczny stan zachowania
wielu tekstów ich pełne językowe i rzeczowe zrozumienie staje się możliwe tylko
w szerokim kontekście całego przekazanego przez tradycję piśmiennictwa. Poza tym
musimy pamiętać, że proza historiograficzna i filozoficzna rozwinęła się jako reakcja
na wczesnogrecką poezję epicką, która przez wiele wieków stanowiła podstawę wy
chowania i wykształcenia obywatelskiego. Epickiej „prawdzie" objawionej przez Mu
zy przeciwstawiła, korzystając z wypracowanych przez nią środków wyrazu, inną, wła
sną prawdę. Wychowany i wykształcony na tej poezji histoiyk czy filozof sięgał spon
tanicznie, acz w sposób być może nie w pełni nawet uświadamiany, do poetyckiego
skarbca środków artystycznych, spełniając zresztą tym samym oczekiwania swych od
biorców. Poza tym już w V wieku przed Chr. teoria retoiyczna wypracowała sposoby
nie tylko przekonywającego, ale zarazem atrakcyjnego, porywającego i przyjemnego
dla odbiorcy przemawiania na uroczystościach publicznych, w sądach i na zgroma
dzeniach politycznych. Opracowane przez nią figury myśli i słowa szybko stały się
wspólną własnością i weszły w użycie we wszelkiego rodzaju twórczości prozatorskiej.
Stąd w oczach starożytnych Greków za literackie osiągnięcie uchodziło zarówno
KI
PRZEDMOWA
CHARAKTER I PERIODYZACJA LITERATURY GRECKIEJ
opracowanie biografii jakichś zasługujących na to ludzi, dzieło historyczne, dialog fi
lozoficzny, mowa sądowa, jak też każde inne dzieło, które było przeznaczone do
użytku publicznego i opracowane artystycznie.
Innym charakterystycznym rysem literatury greckiej, odróżniającym ją od literatur
nowożytnych i nasuwającym nieznane im trudności interpretacyjne, jest paradoksal
ny fakt, że narodziła się ona wcześniej, niż zostało wynalezione pismo pozwalające na
jej zapisanie, i że nie znamy niemal zupełnie jej początków. Niczego bowiem nie
wiemy o twórcach poprzedzających Homera, choć nie ulega najmniejszej wątpliwo
ści, że
Iliada
i
Odyseja
stanowią uwieńczenie długotrwałego procesu literackiego. Tyl
ko w niewielkim zakresie lukę tę są w stanie wypełnić badania archeologiczne, histo
ryczne i komparatystyka literacka. Wynikają stąd duże trudności w ocenie elementów
natury religijnej, politycznej, społecznej występujących w poematach homeryckich,
co łatwo prowadzi do zlekceważenia różnych zjawisk lingwistycznych i kulturowych
w przedstawionym przez Homera greckim świecie. Musimy poza tym pamiętać, że
chociaż od VIII wieku Grecy dysponowali już systemem pisma, to przez kilka kolej
nych stuleci, bo niemal do końca IV wieku, służyło ono głównie jako
aide memoire
do utrwalania i przechowywania twórczości literackiej, której odbiorcami byli nie
czytelnicy, lecz słuchacze. Cała ta bowiem twórczość, zarówno recytowana poezja
epicka, wykonywana przez chóry i przez solowych artystów poezja liryczna, nie mó
wiąc już o przedstawieniach dramatycznych czy o wystąpienia mówców sądowych
i politycznych, była adresowana do słuchaczy zebranych z okazji jakiegoś święta
lub debaty na czas przedstawienia. Wzgląd na zbiorowego słuchacza, złożonego z re
guły z obywateli, a więc męskiej, dorosłej części społeczeństwa greckiego miasta-
państwa, kształtował w dużej mierze charakter literatury greckiej epoki archaicznej
i klasycznej. Miał wpływ na jej kształt ideowy, a jeszcze większy na jej styl i sferę
brzmieniową. Wytłumaczenie znajduje tu polityczne i społeczne zaangażowanie tej
literatury. Fakt, że była przeznaczona nie do czytania, lecz do słuchania, pozwala zro
zumieć jej niespotykaną gdzie indziej troskę o eufonię i harmonię dźwięków. O spe
cyfice archaicznej i klasycznej poezji greckiej decydowała również rola poety jako na
uczyciela i autorytetu moralnego, którą zapewniało mu „boskie natchnienie". Innym
ważnym elementem wyróżniającym literaturę grecką jest jej specyficzne tworzywo
w postaci opowieści o bogach oraz mitów i podań bohaterskich. Tworzywem tym
karmiły się kolejno epos, liryka chóralna i monodyczna, tragedia, dramat satyrowy,
parodie epickie i komediowe, kierując uwagę słuchacza ku przeszłości, ku czasom
i wzorczym wydarzeniom mitycznym. Przez wiele stuleci te same, dobrze znane słu
chaczom wydarzenia czasów mitycznych i bohaterskich, traktowane jako wspólne
dziedzictwo kulturowe, stanowiły główne tworzywo kolejnych gatunków literackich.
Powodzenie i uznanie zapewniało twórcom nowe i artystycznie doskonałe ujęcie tra-
dycyjnego materiału. Fakt ten pozwala zrozumieć takie charakterystyczne cechy kla
sycznej literatury greckiej, jak: jasność myśli, wspaniałość stylu, zachowawczość formy
gatunkowej, monumentalność, zdrowa moralność, obiektywizm, patriotyzm. Dopie
ro praktycznie ukierunkowana krytyka sofistów, akcentując teraźniejszość, postulowa
ła, by tworzywo literackie czerpać raczej z aktualnego życia niż z mitycznej przeszło
ści. Postulat ten wcieliła w życie, począwszy od IV wieku przed Chr., proza grecka
i „nowa komedia". Epos i tragedia pozostały natomiast nadal wierne tworzywu mi
tycznemu.
Wespół z tworzywem mitycznym literatura grecka odziedziczyła system tradycyj
nych wartości i wierzeń religijnych. Religia stała się więc jednym z najważniejszych
formantów świata przedstawionego tej literatury. Obok tradycyjnego nurtu religii
bóstw olimpijskich od VII wieku przed Chr. mocnym akcentem w liryce religijnej
i w dramacie zaznaczyła się religia dionizyjska. Wraz ze swym orgiastycznym kultem
wniosła do Grecji sporo obcych jej dotąd elementów. Doceniła kulturotwórcze zna
czenie pierwiastka kobiecego, irracjonalnego i emocjonalnego. Łącząc w sobie nastrój
najwyższej radości i najgłębszego smutku, dostarczała nawet wyższym warstwom spo
łeczeństwa emocjonalnych przeżyć w nieznanych wcześniej wymiarach. Poezja grecka,
której styl rządził się dotąd połączonymi z sobą pierwiastkami rozumu i woli, musiała
teraz znaleźć odpowiednie środki wyrazu dla takiej polaryzacji entuzjastycznych na
pięć. Liryka, zwłaszcza liryka chóralna z jej peanami i dytyrambami, stworzyła z tej
racji pewną ilość nowych form, które potrafiły dać wyraz orgiastycznej tęsknocie za
nieskończonością i stworzyć dla nowych uczuć rodzaj nowej poetyki piękna.
Duży wpływ na specyfikę greckiej literatury miało też charakterystyczne dla Gre
ków zamiłowanie do współzawodnictwa, które znalazło wyraz w organizacji konkur
sów muzyczno-poetyckich
(dycovtc
UOWIKOI),
związanych z uroczystościami religij
nymi oraz z igrzyskami organizowanymi przy okazji pogrzebu wielkich osobistości.
Najważniejszymi dla literatury konkursami były agony pytyjskie w Delfach oraz ago-
ny ateńskie, organizowane podczas Dionizjów i Panatenajów. Obok nich w okresie
hellenistycznym i za cesarstwa wielką popularnością cieszyły się „konkursy teatralne"
(dywv£c
SUUEALKOI).
Wszystkie te konkursy dopingowały swymi nagrodami twórców
do wzmożonego wysiłku i przyczyniały się do doskonalenia techniki poetyckiej. Już
jednak starożytni dostrzegali też niebezpieczeństwa płynące z pragnienia zaszczytów
zależnych od publiczności, a więc dążenie do pustej, technicznej wirtuozerii czy po
goń za sensacją, których rzeczywiście niełatwo było w tej sytuacji się ustrzec. Trudno
przy tym o pewność, w jakim stopniu publiczne, popisowe występy poetów, filozo
fów czy mówców przyczyniały się do wydania ich tekstów na piśmie. Wiadomo, że
publiczne recytacje poematów Homera na Panatenajach skłoniły Pizystrata do powo
łania specjalnej komisji dla ustalenia i wydania kanonicznego tekstu
Iliady
i
Odysei,
2
3
[ Pobierz całość w formacie PDF ]