POMOC SPOŁECZNA WCZORAJ I DZIŚ, Studia, Rodzicielstwo zastępcze i system wsparcia rodziny
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->MajkaŁojkoUniwersytet Warmińsko-Mazurski w OlsztyniePOMOC SPOŁECZNA WCZORAJ I DZIŚ.NOWE WYZWANIA – STARE PROBLEMYWprowadzenieNiniejszy artykuł stanowi próbę zobrazowania przemian, jakie na prze-strzeni ostatnich lat dokonują się w pomocy społecznej. Ma on na celu przybli-żeniezarówno pozytywnych, jak i negatywnych konsekwencji tych zmian, którew istotny sposób mogą wpłynąć na dalszy rozwój i profesjonalizację systemupomocy społecznej. Ukazuje nowe wyzwania i dylematy w rozwiązywaniu pro-blemów społecznych, a także różnorodność stosowanych aktualnie sposobów re-alizacji pracy socjalnej. Wykorzystana w opracowaniu metoda badawcza obej-muje analizęźródełnaukowych z zakresu podjętej problematyki.Rozważania dotyczące zmian, jakie zaszły w pomocy społecznej na przestrze-ni ostatnich 20 lat to analiza wielopłaszczyznowa; bowiem poza celem nadrzęd-nym, jakim jest pomoc osobom/rodzinom w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacjiżyciowej,zmiany dokonały się niemal w każdym z obszarów funkcjonowania po-mocy społecznej.Pomoc społeczna przez 20 lat funkcjonowania przeszła swoistą metamorfo-zę. O ile na poziomie idei, która zakłada pomoc osobom, rodzinom, grupomw rozwiązywaniu istniejących problemów nie zmieniło się wiele, o tyle w spo-sobach realizacji tego celu – zmieniło się niemal wszystko.Zmiany w systemie pomocy społecznej zapoczątkowane w latach 90. sta-nowiły odpowiedź na wyzwania transformacji, przede wszystkim na pojawieniesię zjawiska bezrobocia i znacznie większego zasięgu ubóstwa. Niemniej jednakpomoc społeczna nadal spotyka się z krytyką społeczną, w odniesieniu zarównodo zasad i założeń, jak również działań praktycznych1.1S. Golinowska:System pomocy społecznej. Główne problemy zmian i reform.W:Pomoc spo-łeczna.Od klientyzmu do partycypacji.Red. E. Leś. Warszawa 2002/2003, Oficyna Wydawni-cza ASPARA-JR, s. 53.POMOC SPOŁECZNA WCZORAJ I DZIŚ207Temat pomocy społecznej znajduje coraz więcej miejsca w opracowaniachnaukowych oraz w mediach, które ukazują problematykę systemu pomocy spo-łecznejw perspektywie transformacji ustrojowej.Zdaniem T. Kaźmierczak krytyka polskiego systemu pomocy społecznejjest zasadna z uwagi na jej zbytnią opiekuńczość. Niemniej jednak nie sposóbjest nie dostrzegać podejmowanych prób jego przeorientowania, wyrażającychsię w rozwiązaniach legislacyjnej (m.in. Ustawie o zatrudnieniu socjalnymi o spółdzielniach socjalnych) i w zaprojektowanych przez rząd programach ce-lowych (przede wszystkim w Priorytecie 7 Programu Operacyjnego KapitałLudzki). Efektywne wsparcie i aktywizacja jest bez wątpienia jednym z ważniej-szych, jeśli nie najważniejszym tematem prowadzonego dyskursu o pomocyspołecznej i w obrębie systemu pomocy społecznej2.Na mocy Ustawy o pomocy społecznej z 1990 roku ośrodkom pomocy spo-łecznejpowierzono misję dwojakiego rodzaju: zadania własne, finansowanez dochodów własnych gminy, a obejmujące podstawowe usługi dla najsłabszychmieszkańców gminy oraz zadania zlecone, finansowane z budżetu państwa,związane z udzielaniem osłonowego wsparcia różnym grupom społecznym iden-tyfikowanym−zdaniem M. Rymszy−jako „przegrani” transformacji. Podziałten utrzymała Ustawa o pomocy społecznej z 2004 r.3.Obecnie pomoc społeczna stanowi istotny i trwały element polityki spo-łecznej,który powinien zapewniać jej wewnętrzną równowagę. Na przestrzeniponad 20 lat transformacji ustrojowej wzrasta zakres zadań stawianych instytu-cjom pomocy społecznej. Zwiększa się ilość spraw oraz ich gatunkowy ciężari stopień trudności. Tym negatywnym trendom sprzyjają m.in. takie czynniki,jak: redukcja zatrudnienia i deficyt nowych miejsc pracy.W związku z tym stale rośnie liczba osób oczekujących pomocy. Obecniewśród podopiecznych pomocy społecznej przeważającą grupę stanowią osobyw tzw. wieku produkcyjnym, które z powodu bezrobocia lub zbyt niskich docho-dów nie dysponują odpowiednimiśrodkamina utrzymanie i szukają wsparciaz uwagi na trudności w rozwiązywaniu istotnych problemów socjalno-bytowych.W Polsce w ostatnich latach został stworzony całkowicie nowy systemprawnych uregulowań, dotyczący szeroko rozumianego wspierania osób wyklu-23T. Kaźmierczak:Praktyka aktywizacji w ośrodkach pomocy społecznej.W:Czy podejście akty-wizujące ma szansę? Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce 20 lat po reformie systemupomocy społecznej.Red. M. Rymsza. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011, s. 86.M. Rymsza:Urynkowienie państwa czy uspołecznienie rynku? Kwestia socjalna w Trzeciej Rze-czypospolitej na przykładzie ubezpieczeń społecznych.Wydawnictwo TEPIS, Warszawa 1998,s. 91-94.208MajkaŁojkoczonych społecznie przede wszystkim z powodu bezrobocia. Jest on związanyz głównymi kierunkami reformy pomocy społecznej, jakie obejmują powoływa-nie instytucji „aktywnej polityki społecznej”, promowanie „nowej umowy spo-łecznej”(metoda kontraktu w pracy socjalnej) oraz kształtowanie „opiekuńczegospołeczeństwa” przez wzmacnianie organizacji obywatelskich, będących partne-rami władz samorządowych4.Zarówno obowiązujące modele, metody oraz techniki wykorzystywaneobecnie w postępowaniu służb społecznych znacznie różnią się od tych, jakiewystępowały w poprzednich latach. Nie oznacza to oczywiście wycofania sięz dotychczasowych metod; standardowe metody związane z pracą z indywidual-nym przypadkiem, pracą z grupą czy pracą ześrodowiskiemlokalnym są nadalaktualne i powszechnie wykorzystywane, jednak istnieje tendencja i potrzebatraktowania stosowanych metod w sposób zintegrowany. Aktualnie posługiwa-nie się metodami opartymi na silnych stronach i potencjale klienta, na rozwiąza-niu problemu (TSR), na silnych stronach i potencjale rodziny (Konferencja Gru-py Rodziny); na kliencie znajdującym się w kryzysie (metoda towarzyszenia) –stanowią jednocześnie wyzwanie, ale i aktualny standard w działaniach pracow-ników socjalnych. Wykorzystywanie metody mediacji, streetworkingu, coachin-gu, jak również wolontariatu, znacząco wpływa zarówno na jakość pracy socjal-nej, jak i na efektywność podejmowanych działań. Także postępowanie opartena diagnozie, ocenie, określeniu celów, planowaniu działania stanowi znaczącywyróżnik między pracą socjalną realizowaną w latach 90. a dzisiejszym działa-niem pracownika socjalnego.Różnorodność i zakres stosowanych aktualnie sposobów realizacji pracy socjal-nej to efekt zarówno potrzeb związanych z funkcjonowaniem społecznym, zawodo-wym, edukacyjnym i zdrowotnym, jak również efekt zmian związanych z podej-ściemdo klienta. Pomoc społeczna, a wraz z nią praca socjalna realizowana przezpracowników socjalnych była zdominowana w początkowej fazie swojego funkcjo-nowania (lata 90.) przez tzw. model medyczny, który ustawiał pracownika socjalnegow pozycji aktywnej, zaś klienta – biernej. Oznaczało to, iż na pracowniku socjalnymspoczywał ciężar odpowiedzialności za rozwiązanie sytuacji problemowej klienta;pracownik stawiał diagnozę, ustalał zakres działań, podejmował decyzję. Taki sposóbpostępowania sprzyjał wzmacnianiu postaw biernych, a w konsekwencji roszczenio-wych, przyczyniał się do powstawania postaw uzależniających od pomocy społecz-nej, w dalszej perspektywie zaś do dziedziczenia bezradności.4H. Kaszyński:Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno?W:Ekonomia spo-łeczna.Perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej.Red. J. Staręga-Piasek. Instytut RozwojuSłużb Społecznych, Warszawa 2007, s. 74.POMOC SPOŁECZNA WCZORAJ I DZIŚ209Pomoc społeczna w poprzednim okresie była głównie kojarzona zeświad-czeniami finansowymi oraz pomocą usługową skierowaną do osób chorychi niepełnosprawnych. Rola pracownika socjalnego ograniczała się do realizacjitakich form pracy socjalnej, jak: ratownictwo, opieka, pomoc i była pozbawionadotychczasowego charakteru związanego z metodycznym postępowaniem czyzintegrowanym działaniem. Nie oznacza to wprawdzie,żepodejmowane działa-nia miały charakter jednowymiarowy: pracownik współpracował ze specjalista-mi, urzędami czy innymi pracownikami, jednak nie miało to znamion zasad pra-cy opartej na partnerstwie czy regularnym współdziałaniu – stąd też często czułsię osamotniony w swoich działaniach, pozbawiony wsparcia i możliwości eg-zekwowania obowiązku współpracy.Pomoc społeczna była usytuowana na obrzeżach systemu społeczno--gospodarczego i koncentrowała się głównie na tych, którzy się w nim nie mie-ścili.Obecnie skierowana jest także do tych, którzy nie radzą sobie w zmieniają-cej się rzeczywistości, a jej funkcja w systemie polityki społecznej jest nowa.Zmiany, jakie zaszły w funkcjonowaniu pomocy społecznej wynikały za-równo z potrzeb jednostek, grup czy określonych zbiorowości społecznych(w tym wypadku zagrożonych wykluczeniem społecznym), ze zmian w podej-ściumetodologicznym, jak i ze zmian legislacyjnych, w tym związanych z przy-stąpieniem do UE. Zapisy Ustawy o pomocy społecznej z 12 marca 2004 r. wa-runkują korzystanie zeświadczeńpomocy społecznej od współpracy i aktywnościpodopiecznego. Stanowiło to przełom w dotychczasowym postępowaniu pracow-nika socjalnego oraz ukierunkowywało działania na wzmacnianie aktywnościklienta i usamodzielnienie. Od tego momentu podopieczny nie był odbiorcą ofe-rowanej pomocy, ale partnerem w rozwiązywaniu swojej trudnej sytuacji.Wzrost podmiotowości oraz partnerstwa oznaczał również większą odpowie-dzialność za podejmowane działania, co miało przyczyniać się do większej mo-tywacji wewnętrznej, a także skuteczności podejmowanych działań.Pomoc społeczna nie pełni już roli uzupełnienia systemu, lecz stanowi jegoistotny i trwały element, który powinien zapewniać mu wewnętrzną równowagę.W myśl wspomnianej Ustawy, prawo do pomocy społecznej przysługuje osobomi rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacjiżyciowej,której nie są oni w sta-nie pokonać, wykorzystując własneśrodki,możliwości i uprawnienia. Za szcze-gólnie ważne uważa się również zaspokajanie niezbędnych potrzebżyciowychosób i rodzin oraz umożliwienie im bytowania w warunkach odpowiadającychgodności człowieka, a także doprowadzanie dożyciowegousamodzielnienia sięosób i rodzin5. Ustawa wylicza 15 przypadków, których zaistnienie powoduje in-terwencję pomocy społecznej.5Ustawa z dnia 12 marca 2004 o pomocy społecznej. Dz.U., nr 64, poz. 593, art. 2, art. 3.210MajkaŁojkoW okresie reform ustrojowo-gospodarczych w Polsce bezrobocie stało sięnajpoważniejszą przyczyną zubożenia społeczeństwa, w przeciwieństwie dowcześniejszych powodów, m.in. długotrwałej choroby, wielodzietności, niepeł-nosprawności. „W okresie transformacji głoszono hasło ograniczania opiekuń-czych funkcji państwa. Tymczasem dokonał się zwrot w kierunku państwa so-cjalnego, którego charakterystyczną cechą jest radykalne zwiększenie liczbyosób i rodzin korzystających z pomocy społecznej”6.Świadczonaprzez ośrodki pomocy społecznej pomoc jest uzależnionaprzede wszystkim od budżetu, jakim dysponują. Dystrybucjaśrodkówprzezna-czonych na pomoc społeczną jest problemem, który wśrodowiskupracownikówsocjalnych od dawna już wywołuje ożywione reakcje i zwykle krytyczne uwagi.Praktycznie każdego roku jest tak,żejuż w pierwszych miesiącach występujeznaczny niedobór tychśrodkóww porównaniu do potrzeb7.W celu prowadzania bardziej trafnych działań w dziedzinie udzielania po-mocy dla obywateli znajdujących się w trudnych sytuacjachżyciowychodstą-piono od monopolu państwa w wykonywaniu zadań społecznych na rzecz ichdecentralizacji. Oznaczało to przekazanie uprawnień administracji publicznej naszczebel wspólnot samorządowych w poszczególnych gminach. Samorząd tery-torialny stał się tym samym głównym podmiotem polityki społecznej, a państwostało się jednym z wielu podmiotów odpowiedzialnych za system bezpieczeń-stwa socjalnego. Większość działań pomocowych leżących do tej pory w gestiirządu przejęły samorządy oraz organizacje pozarządowe. Działają one na zasa-dzie dobrowolności i „(…) zaspokajają takie potrzeby społeczne, których niechcą lub nie mogą zaspokajać sektor publiczny, czy prywatny”8. W społeczeń-stwie demokratycznym pełnią one szczególne role, przede wszystkim poprzezwyrażanie potrzeb obywateli czy wspieranie różnorodności ich opinii9. Tak więcorganizacje pozarządowe, poza administracją państwową i samorządami teryto-rialnymi, stały się jednym z trzech filarów społeczeństwa obywatelskiego10.Ośrodki pomocy społecznej stanowią największą i najbardziej komplekso-wą instytucję mającą na celu wspieranie finansowe, rzeczowe, doradcze, infor-macyjne i edukacyjne wszystkich osób znajdujących się w trudnej sytuacjiży-678910M. Kabaj:Program przeciwdziałania ubóstwu i bezrobociu.Raport IPiSS, Warszawa 2000, s. 41.A. Więckowski:Świadczeniapieniężne – pomoc czy utrudnienie w skutecznym prowadzeniupracy socjalnej.„Praca Socjalna” 1997, nr 1, s. 71.H. Izdebski:Fundacje i stowarzyszenia.Wydawnictwo: TRANSIT, Warszawa 1997, s. 6.A. Mielczarek:Zadania lokalnych organizacji pozarządowych.„Praca Socjalna” 2010, nr 6, s. 24-25.T. Kamiński:Publiczna i pozarządowa pomoc społeczna – w poszukiwaniu modelu relacji.W:Problemy społeczne, pomoc społeczna, praca socjalna.Red. J. Krzyszkowski, R. Majer.Centrum Szkoleniowo-Wydawnicze AV, Częstochowa 2004, s. 15.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]