Poznawcze i wychowawcze wartości baśni, Polonistyka, Opracowania teoretyczne bajek
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Studia Gdańskie
, t. V, 141–156
Danuta Żebrowska
*
Poznawcze i wychowawcze wartości baśni
Hansa Christiana Andersena
Życie to najbardziej
zdumiewająca bajka.
H. Ch. Andersen
Słowo wstępne
Hans Christian Andersen (1805−1875) to najwybitniejszy przedstawiciel duń-
skiego romantyzmu, wielki mistrz literatury dziecięcej, znany na całym świecie.
Jego nazwisko i dokonania literackie odnotowały niemal wszystkie encyklopedie
i słowniki. Rok 2005 poświęcony był marzycielowi z Odense – miasta, w którym
urodził się twórca
Calineczki
. Oto jak baśniopisarz wspomina swoją ojczyznę:
„[…] Dania jest krajem poetyckim, obitującym w ludowe tradycje, dawne pieśni
i pełną wydarzeń historię, związaną z losem Szwecji i Norwegii. Na duńskich wy-
spach rosną piękne, bukowe lasy, pola obsiane zbożami i koniczyną, a wszystko
to przypomina wielki ogród. Na jednej z tych zielonych wysp o nazwie Fionia,
leży Odense, miejsce moich urodzin. Nazwano je tak na cześć pogańskiego boga,
Odyna, który jak głosi legenda, tu właśnie żył. Miasto jest stolicą prowincji i leży
dwadzieścia dwie mile (około 150 km) od Kopenhagi”
1
.
Hans Christian Andersen urodził się w bardzo biednej rodzinie. Jego oj-
ciec Hans miał wówczas dwadzieścia dwa lata. Był szewcem, a blisko trzydzie-
stoletnia matka Anna Marie Andersdatter – praczką
2
. Rodzice bardzo kochali
swojego jedynego syna; ojciec wieczorami czytał mu bajki francuskiego poety
z XVII wieku La Fontaine’a. Niestety, w 1818 roku ojciec Andersena zmarł, a on
sam rok później, mając zaledwie czternaście lat, postanowił opuścić rodzinne
miasto, by dalej się kształcić. Pragnął zostać sławnym pisarzem, śpiewakiem,
aktorem, tancerzem. Marta Ziółkowska-Sobecka tak pisze o tym okresie ży-
cia młodego, ambitnego marzyciela: „W stolicy Danii był sam, nikogo nie znał,
* Dr Danuta Żebrowska, Gdańska Wyższa Szkoła Humanistyczna, ul. Biskupia 24 b, 80-875
Gdańsk.
1
H. Ch. Andersen,
Autobiograia. Baśń mojego życia
. Przeł. I. Chamska. Łódź 2003, s. 9−10.
2
J. Wullschläger,
Andersen. Życie baśniopisarza
. Przeł. M. Ochab, B. Sochańska. Warszawa 2005.
141
Danuta Żebrowska
był nieładny, biednie ubrany, mówił śmieszną gwarą i miał dziwaczne marzenia.
Kłaniał się więc wszystkim grzecznie, jakby przepraszał za to, że żyje i stukał do
różnych drzwi, szukając kogoś, kto go przygarnie”
3
.
W Kopenhadze pomogli Andersenowi śpiewak Siboni (dyrektor szkoły mu-
zycznej) i Jonas Collin (ówczesny dyrektor Teatru Królewskiego)
4
; Collin uzyskał
dla przyszłego baśniopisarza stypendium i umożliwił mu naukę w gimnazjum.
Hans Christian Andersen zdał maturę w wieku dwudziestu trzech lat, następnie
przez rok studiował ilozoię na uniwersytecie w Kopenhadze. Stypendium kró-
lewskie pozwoliło młodemu poecie zwiedzić wiele krajów europejskich, w tym:
Anglię, Szwajcarię, Włochy, Niemcy i Francję. Zdzisław Żygulski sugeruje, że to
właśnie podczas pobytu we Włoszech obudziła się w pisarzu miłość do dzieci
i chęć tworzenia z myślą o dziecięcym czytelniku
5
.
Geneza twórczości
Hans Christian Andersen debiutował w 1822 roku. Jego literacki debiut
to
Młodzieńcze próby
wydane pod pseudonimem William Christian Walter
6
.
Szczególnie pomyślny dla autora
Brzydkiego kaczątka
był rok 1835. Ukazała
się wówczas jego pierwsza dojrzała powieść
Improwizator
, dzięki której zdobył
sławę i pieniądze; opublikowany został również pierwszy tomik
Baśni
opowie-
dzianych dzieciom –
Eventyr fortalte for børn
. Kolejne tomy ukazywały się do
1872 roku. Baśnie napisane są prozą i obejmują 24 zeszyty; obecnie stanowią
one klasyczne pozycje światowej literatury dla dzieci, są znane, czytane, wielo-
krotnie wznawiane w wysokich nakładach. Przyniosły pisarzowi upragniony suk-
ces – międzynarodową sławę. Nie wiemy dokładnie, ile baśni napisał Andersen.
Jedne źródła wymieniają 150, inne 168, a nawet 200
7
. Niektóre baśnie są utwo-
rami oryginalnymi, inne powstały z inspiracji literaturą obcą, między innymi
Księgą tysiąca i jednej nocy
oraz sagami skandynawskimi
8
. Wiele pomysłów do
swej twórczości (nie tylko zresztą baśniowej) zaczerpnął Andersen z motywów
ludowych, zapamiętanych z dzieciństwa, kiedy to baśnie opowiadała mu bab-
ka (matka ojca). Ona pierwsza rozbudziła wrażliwość i wyobraźnię przyszłego
baśniopisarza. Być może to dzięki babce Andersena możemy dzisiaj przebywać
3
M. Ziółkowska-Sobecka,
Trudne baśnie. „Brzydkie kaczątko” H. Ch. Andersena
. „Życie Szkoły”
1995, nr 3, s. 140.
4
H. Ch. Andersen,
Baśnie
. Przeł. S. Beylin. Wstęp A. Milska. Warszawa 1979, s. 17.
5
Z. Żygulski,
Jan Christian Andersen bajkopisarz duński
. Warszawa 1956, s. 11.
6
M. Kurecka,
Jan Christian Andersen
. Warszawa 1965; por.
Słownik pisarzy skandynawskich
.
Red. Z. Ciesielski. Warszawa 1991;
Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej
. Pod red. B. Tylickiej,
G. Leszczyńskiego. Wrocław 2002, s. 16.
7
S. H. Kaszyński, M. Krzysztoiak,
Dzieje literatury duńskiej
. Poznań 1985; por M. Ziółkowska-
-Sobecka,
Hans Christian Andersen
. Warszawa 2001.
8
Por. hasło:
Baśnie Andersena
. [W:]
Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej
,
dz. cyt.
,
s. 29−30.
142
Poznawcze i wychowawcze wartości baśni Hansa Christiana Andersena
w magicznym świecie brzydkiego kaczątka czy ołowianego żołnierzyka i uko-
chanej przez niego tancerki
9
.
Do najbardziej znanych baśni Andersena należą:
Dziewczynka z zapałkami
,
Brzydkie kaczątko
,
Świniopas
,
Księżniczka na ziarnku grochu
,
Stokrotka
,
Calineczka
,
Słowik
,
Nowe szaty króla
,
Dzielny ołowiany żołnierz
,
Dzikie łabędzie
. Baśnie Ander-
sena zawierają głęboki humanistyczny sens i mają uniwersalną, ogólnoludzką, po-
nadczasową wymowę oraz wartość: „przez zaczarowany świat kwiatów i zwierząt,
wróżek dobrych i złych duchów ukazują ludzkie charaktery i problemy”
10
.
Pisarz początkowo tworzył baśnie dla rozrywki, a następnie z potrzeby serca
i dla zarobku. Spotkały się one z gorącą aprobatą zarówno dzieci, jak i dorosłych
czytelników.
Baśnie należą do najstarszych form literatury dziecięcej. To właśnie Hansa
Christiana Andersena uważa się na gruncie europejskim za twórcę prawdziwie
artystycznej baśni. Jego utwory przekazują elementarny zasób wiedzy o świecie,
jak również określony system wartości i wciąż (także w XXI wieku) aktualne nor-
my moralne.
Poznawcze i wychowawcze wartości wybranych baśni
Polskie dzieci z baśniami autora
Dziewczynki z zapałkami
stykają się
od wczesnego dzieciństwa. Słuchają ich w domu, w przedszkolu, w szkole,
w klasach I–III (edukacja zintegrowana) i w klasach IV–VI szkoły podstawo-
wej (drugi szczebel edukacyjnej drabiny w polskim systemie szkolnym). Już
w przedszkolu dzieci uzyskują informację, że każdego roku 2 kwietnia (dzień
urodzin H. Ch. Andersena) obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Książki
dla Dzieci
11
. Polskie dzieci (najczęściej tzw. „starszaki” – sześciolatkowie) po-
znają takie baśnie Andersena, jak:
Stokrotka
,
Dziewczynka z zapałkami
,
Brzyd-
kie kaczątko
,
Królowa Śniegu
,
Krzesiwo
,
Calineczka
. W edukacji przedszkolnej
i wczesnoszkolnej tekstom baśniowym towarzyszy często muzyka i mnóstwo
ilustracji.
Przed Andersenem baśnie w Danii tworzyli Adam Ochleschläger i folklorysta
Mathias Winter, który − wzorując się na twórczości baśniowej niemieckich au-
torów, braci Jakuba i Wilhelma Grimmów – wydał w 1823 roku duńskie baśnie
ludowe
12
.
9
Postać dobrotliwej, mądrej kochającej babki przywołał Andersen m. in. na kartach baśni
Dziew-
czynka z zapałkami
i
Królowa Śniegu.
10
Encyklopedia szkolna. Literatura i nauka o języku
. Red. A. Z. Makowiecki. Warszawa 1995,
s. 16.
11
Książka dziecięca w pracy nauczyciela przedszkola
. Red. G. Grabowska. Słupsk 1996, s. 366;
Międzynarodowy Dzień Książki dla Dzieci obchodzony jest od 1967 roku. Każdego roku gospo-
darzem święta jest inny kraj. Polska była organizatorem święta w 1979 roku (strona internetowa
www.bibliotekawszkole.pl).
12
S. Kaszyński, M. Krzysztoiak,
Dzieje literatury duńskiej
. Poznań 1985, s. 105.
143
Danuta Żebrowska
W Polsce pierwsze przekłady utworów Andersena ukazały się już w połowie
XIX wieku – wiersz
Dziecko umierające
(1844) i
Szaty królewskie
(1852); druko-
wały je głównie czasopisma. Duży wybór pt.
Powiastki podług H. Ch. Andersena
pochodzi z 1890 roku, a w 1891 opublikowano zbiór
Powiastki i baśnie przero-
bione przez Marię Gruszecką.
Z kolei w 1899 roku ukazał się klasyczny już dziś
wybór
Baśni
w tłumaczeniu Cecylii Niewiadomskiej. Jak wskazuje Grzegorz
Leszczyński, pierwsze pełne wydanie polskie,
Zbiorowe wydanie
Baśni Andersena
(t. 1−6, 1931) oraz wielokrotnie wznawiane
Baśnie
(t. 1−3, 1956)
13
zawdzięczamy
dwójce znakomitych tłumaczy – Stefanii Beylin i Jarosławowi Iwaszkiewiczowi.
Ilustrował je wybitny malarz, graik, rysownik, scenograf – Jan Marcin Szancer
(1902–1973), który był artystą wszechstronnym. Baśnie Andersena są znane na
całym świecie, stanowią najsłynniejszą książkę dla dzieci, doczekały się licznych
adaptacji teatralnych, telewizyjnych i ilmowych. Najbardziej znane są adaptacje
baśni amerykańskiego reżysera i producenta Walta Disneya.
Andersen to niezwykle bogata osobowość twórcza: poeta, powieściopisarz,
dramatopisarz, autor humoresek, wspomnień z podróży i własnej biograii, nade
wszystko wielu zbiorów baśni, które nadal urzekają czytelników swoją mądrością
i pięknem, humorem i optymizmem, ale także smutkiem, realiami życia obrazu-
jącymi codzienną egzystencję Duńczyków w XIX wieku oraz sposobami kreacji
dziecięcych bohaterów.
Do podstawowych cech kompozycyjnych baśni zaliczamy: magiczność, fan-
tastykę, antropomorizację świata przyrody (jedną z najstarszych form baśni była
baśń zwierzęca), operowanie kontrastem (mądry – głupi, bogaty – biedny, litości-
wy – okrutny, sprawiedliwy – niesprawiedliwy, silny – słaby, wysoki – niski) oraz
szeregiem utartych konwencjonalnych motywów i wątków baśniowych, często
o charakterze wędrownym
14
.
Jak pisze wybitny znawca literatury dziecięcej Jerzy Cieślikowski, baśnie adre-
sowane do dzieci łączą w sobie elementy baśni i bajki zwierzęcej, fantastyki i ma-
giczności z symboliką zwierzęcą i dydaktyką
15
. Akcja baśni rozgrywa się wszędzie
i nigdzie, nigdy i zawsze, dawno, dawno temu za lasami, za morzami, za wysokimi
górami, owego czasu, w siedemdziesiątej siódmej krainie, ostatniego dnia starego
roku, tak bardzo dawno temu, że nie pamiętają tego najstarsi ludzie.
Pierwszy sukces literacki osiągnął Andersen, publikując utwór poetycki
Umiera-
jące dziecko
. Wiersz ten stanowił prawdziwą rewolucję w literaturze światowej. Au-
tor przemówił do czytelnika głosem dziecka i jako pierwszy w literaturze duńskiej
13
Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej
,
dz. cyt.
, s. 30, Stefania Beylin (1900−1987) po
studiach polonistycznych i germanistycznych, od 1927 roku doktor ilozoii. W 1931 roku dokonała
dla Mortkowicza przekładu
Baśni
Andersena; Jarosław Iwaszkiewicz (1894−1980) poeta, prozaik,
tłumacz, eseista, dramatopisarz.
14
D. Żebrowska,
Hans Christian Andersen i jego świat wartości (releksje nie tylko rocznicowe)
.
[W:]
Dziecko – teksty – znaczenia. Konteksty edukacyjne i rozwojowe
. Pod red. A. Wasilewskiej.
Gdańsk 2007, s. 35−48.
15
J. Cieślikowski,
Literatura osobna
. Warszawa 1985, s. 75.
144
Poznawcze i wychowawcze wartości baśni Hansa Christiana Andersena
podjął temat śmierci dzieci. Utwór ten z całą pewnością godny jest przypomnienia,
choćby z tej przyczyny, że sam poeta sytuuje siebie w roli podmiotu lirycznego:
Mamo, chciałbym już spać, jestem znużony,
Przy twoim sercu dobrze zasnąć by,
Obiecaj mi, że łez nie będziesz ronić,
Tak mi policzki palą twoje łzy.
Tutaj tak zimno, za oknem grzmi burza,
A w snach powraca najcudowniejszy czas,
Kiedy zmęczony już powieki mrużę,
Dobre anioły widzę wokół nas.
Czy widzisz tu przy mnie anioła, mamo?
Słuchaj, muzykę cudną dla mnie grał,
Ma biało piękne skrzydła, popatrz mamo,
Pewnie Bóg wszechmogący mu je dał;
W czerwień, róż, złoto oczy coś spowija,
To tamten anioł sypie kwietny pył!
Czy mnie też Bóg da skrzydła, póki żyję,
Czy też gdy, mamo, już nie będę żył?
Czemu tak mocno ściskasz moje dłonie,
Policzek wtulasz wciąż w policzek mój,
Choć mokry, przecież niby ogień płonie,
Mamo, do końca świata będę twój!
Tylko już nie płacz, żal mi serce toczy,
Gdy będziesz płakać, usłyszysz mój płacz,
Nie mam już siły, muszę zamknąć oczy –
Patrz, mamo! Anioł mnie całuje, patrz!
16
Również baśnie twórcy
Calineczki
wniosły wiele nowych elementów do lite-
ratury. Marzyciel z Odense pierwszy „nadał” ludzką osobowość przedmiotom,
tworząc takie baśnie, jak
Dzielny ołowiany żołnierzyk
,
Imbryk
czy
Latający kufer
.
Baśnie Andersena można określić mianem literackich arcydzieł; są istotnie
wybitne, doskonałe, znakomite
17
. Ich wspólną cechą jest głęboki humanitaryzm
16
J. Wullschläger,
dz. cyt.
, wiersz
Umierające dziecko
w oryginale ukazał się drukiem we wrześniu
1827 roku w dzienniku „Kjøbenhavns-posten”, s. 94−95. W Meksyku jest Muzeum Śmierci – jedyne
takie na świecie.
17
W Zakładzie Dydaktyki Języka Polskiego Uniwersytetu Gdańskiego powstały dwie prace
napisane pod kierunkiem Danuty Żebrowskiej: A. Gałka,
Baśnie Jana Christiana Andersena w po-
lonistycznej edukacji szkolnej
(praca licencjacka obroniona w 2004 roku) i R. A. Gorczyca,
W kręgu
arcydzieł H. Ch. Andersena
(praca magisterska obroniona w 2005 roku).
145
[ Pobierz całość w formacie PDF ]