polifenole systematyka, Inżynieria chemiczna i procesowa, Publikacje, Czystek - aktywnośc antyoksydacyjna
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->Borgis*Anna Kosiorek1, Jan Oszmiański2, Jacek Golański1Podstawy do zastosowania polifenoli roślinnych jakonutraceutyków o właściwościach przeciwpłytkowych**Zakład Zaburzeń Krzepnięcia Krwi, Uniwersytet Medyczny w ŁodziKierownik Zakładu: prof. dr hab. Cezary Watała2Katedra Technologii Owoców, Warzyw i Zbóż, Uniwersytet Przyrodniczy we WrocławiuKierownik Zakładu: prof. dr hab. Jan Oszmiański1RATIONALE FOR THE USE OF PLANT POLYPHENOLSAS ANTIPLATELET NUTRACEUTICALSSUMMARYNutraceuticals are foods which combine nutritional value andpharmaceutical properties. These are intermediate products be-tween traditional food and medicine. Polyphenolic compoundsare very popular as nutraceuticals. Observations describing theeffect of diet rich in polyphenols have encouraged research into themolecular mechanisms of antiplatelet activity of these compounds.In vitro studies have demonstrated that these compounds blockthe various pathways of platelet activation, mainly cyclooxyge-nase and lipoxygenase activity. Both the results of basic researchand epidemiological studies provide a basis to conclude thatthe preparations of plant origin exhibiting antiplatelet propertiesmay become in the near future an important part of preventionof cardiovascular disease.KEY WORDS: NUTRACEUTICALS – POLYPHENOLS –PLATELETS – FLAVONOIDSNutraceutykiPojęcie „nutraceutyki” (ang.nutraceuticals)jestpołączeniem dwóch słów:nutrition(żywność) orazfar-maceutics(farmaceutyki). Zostało ono wprowadzonepo raz pierwszy w 1989 przez Fundację Innowacji wMedycynie (Foundationfor Innovation in Medicine)w USA. Nutraceutyk to żywność lub substancja wy-izolowana z matrycy produktu żywnościowego, za-gęszczona, mająca działanie prozdrowotne, profi-laktyczne, w postaci kapsułek, pigułek, ekstraktów iinnych podobnych postaci leku (1). Jest to produktpośredni między tradycyjną żywnością a lekiem. Są tozwiązki obecne na półkach sklepowych jako produktyo pośrednich cechach między lekami a produktamitradycyjnej żywności, sprzedawane w różnych formachjako pigułki, kapsułki, tabletki, syropy i inne. Nie sązalecane do spożycia jako żywność konwencjonalna wpostaci posiłków czy diety, tylko jako dodatki żywno-ściowe. Sprzedawane są jako żywność bez specjalnychcertyfikatów wymaganych dla leków.Nutraceutyki w USA, jako dodatki do żywności, majątakże inne określenia: żywność terapeutyczna, produk-ty fitochemiczne, substancje profilaktyczne, żywnośćfarmaceutyczna (pharmafood), żywność funkcjonal-na. W ustawie o bezpieczeństwie żywności i żywienia(Dz.U. 2006, Nr 171, poz. 1225) wymienione są jedynietrzy kategorie: suplementy diety, środki spożywczespecjalnego przeznaczenia żywieniowego, dietetyczneśrodki spożywcze specjalnego przeznaczenia medyczne-go. Należy zaznaczyć, że w ustawodawstwie europejskimczęściej używa się pojęć „suplementy diety” i „żywnośćfunkcjonalna” (2). W polskim piśmiennictwie spotyka-my także określenie „żywność wzbogacona” (3).Prozdrowotne polifenole znajdują się we wszystkichz wyżej wymienionych środków spożywczych, ale zuwagi na nastawienie niniejszej publikacji na kon-kretne zjawisko fizjologiczne (wzmożona reaktywnośćpłytek krwi) występujące u osób zagrożonych choro-bami sercowo-naczyniowymi, uznano że określenienutraceutyki będzie najbardziej właściwe i pozwolina ominięcie problemu w odróżnieniu suplementówdiety od leków roślinnych. W opisywanym w pracyprzypadku mamy do czynienia ze ściśle zdefiniowanymdziałaniem prozdrowotnym. W związku z powyższym,omawiane preparaty lokują się na granicy żywności iśrodków farmaceutycznych.Należy przypuszczać, że rozgraniczenie tych dwóchkategorii powinno nastąpić w ciągu najbliższych lat,gdyż preparaty z kategorii „pogranicza” są stałym źró-dłem konfliktów między producentami suplementówdiety a producentami leków roślinnych (4).**Praca współfinansowana z projektu „Przygotowanie preparatów polifenolowych pochodzenia roślinnego o właściwościach prze-ciwpłytkowych i kardioprotekcyjnych (FLAWOPIRYNA)”, współfinansowanego przez Unię Europejską, ze środków EuropejskiegoFunduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, nr UDA-POIG.01.03.01-10-129/08.108Postępy Fitoterapii 2/2013Podstawy do zastosowania polifenoli roślinnych jako nutraceutyków o właściwościach przeciwpłytkowychNie zagłębiając się w aspekty terminologicznemożna stwierdzić, że zainteresowanie preparatami(nutraceutykami) zawierającymi prozdrowotne poli-fenole wynika z:– profilaktyki chorób cywilizacyjnych,– dążenia do poprawy jakości życia,– starzenia się społeczeństw w Europie i USA,– zainteresowania alternatywną medycyną,– dążenia do obniżenia kosztów ochrony zdrowia,– wzrostu badań naukowych o efektach leczni-czych naturalnych substancji.Nutraceutyki charakteryzują się specjalną recepturąi sposobem wytwarzania, przeznaczone są głównie dlaosób, które z powodów terapeutycznych lub ze wzglę-du na dolegliwości mają ograniczoną lub upośledzonązdolność przyjmowania zwykłych pokarmów, albomają zalecenia lekarskie co do sposobu odżywiania.Stwierdza się, że w trzecim tysiącleciu żywność proz-drowotna, suplementy diety i leki roślinne stanowićbędą integralny system ochrony zdrowia (5).Wśród nutraceutyków na szczególną uwagę zasłu-gują tzw. fitonutraceutyki, tj. substancje pochodzeniaroślinnego, do których należą: flawonoidy, karotenoidy,saponiny i inne. Dotychczas zidentyfikowano ponad900 substancji fitochemicznych, bada się je jako poten-cjalne nutraceutyki. W Unii Europejskiej sprzedaje sięokoło 1400 rodzajów preparatów roślinnych stosowa-nych w celu poprawy zdrowia. Możliwości w zakresiezwiększenia użycia surowców roślinnych w produkcjinutraceutyków i leków roślinnych są bardzo duże.Spośród ponad 400 000 gatunków roślin poznanych naZiemi za lecznicze uważa się około 40 000 gatunków, adokładniej przebadane zostało zaledwie kilka tysięcy,czyli 1-1,5% (6). Podstawowe znaczenie w fitoterapiieuropejskiej odgrywa dotychczas tylko 25 surowców.Należy pamiętać, że rośliny lecznicze teoretycznie niemogą być surowcem do produkcji suplementów diety,a jedynie do otrzymywania leków roślinnych.Potencjalnym źródłem nutraceutyków roślinnychsą następujące wtórne metabolity roślin:– karotenoidy w zielonych i żółtych owocach orazwarzywach,– glukozynolany w kapuście i warzywach korze-niowych,– polifenole w owocach, warzywach i ich prze-tworach,– terpeny w owocach cytrusowych, przyprawachi ziołach,– związki siarczkowe w cebuli, czosnku i po-rach,– fitosterole w nasionach roślin oleistych,– fitoestrogeny w soi, ziarnach zbóż i nasionachlnu (7).W produkcji nutraceutyków przodują USA, Japoniai Szwajcaria. Japonia jest obecnie jedynym krajem, wktórym produkcja i obrót tymi produktami jest ściślekontrolowany. Tylko po dokładnym sprawdzeniudopuszczane są one na rynek z napisem FOSHU–Food for Specified Health Use(żywność o specjal-nych walorach zdrowotnych). W USA 60 milionówmieszkańców regularnie używa nutraceutyki, wydającrocznie 12 mld dolarów.Moda na te produkty dotarła także do Europy.Wiedza o działaniu nutraceutyków na organizm ludzkinie jest w pełni poznana, w dalszym ciągu więcej jestpytań niż odpowiedzi (7).Które nutraceutyki i w jakich chorobach wykazujądziałanie profilaktyczne i prozdrowotne?Jakie są przeciwwskazania i ograniczenia ilościowew ich stosowaniu?Czy korzystne są pojedyncze związki czy miesza-niny?W jakim stopniu korzystne działanie bioaktywnenutraceutyków jest zachowane podczas procesu tech-nologicznego?W upowszechnianiu stosowania nutraceutyków po-jawiają się także ostrzeżenia (8, 9): przeciwutleniaczew nadmiernych dawkach mogą być proutleniaczami,zmiatacze wolnych rodników mogą obniżać skutecznośćterapii, np. przeciwnowotworowej. Mogą nadmiernieobniżać krzepliwość krwi w połączeniu z innymi lekami,np. ASA, a także utrudniać wstrzymanie krwawieniapo operacjach chirurgicznych. Jednak do tej pory nie wpełni poznane są efekty uboczne stosowania nutraceu-tyków w dużych dawkach (efekt kumulacji) (10).Szczególnie dużym zainteresowaniem, jako nu-traceutyki, cieszą się związki polifenolowe. Związkite wykazują właściwości przeciwutleniające i zmia-tające szkodliwe dla zdrowia wolne rodniki. Jakoprzeciwutleniacze zapobiegają utlenianiu choleste-rolu powodującego zwężanie naczyń krwionośnychoraz hamują agregację płytek krwi, poprawiają wy-trzymałość nabłonka i zwiększają średnicę naczyń,przepływ krwi i obniżają jej ciśnienie. Prozdrowotnewłaściwości związków polifenolowych opisane są wspecjalistycznych bazach danych, np. Phenol-Explorer(11), lub w wielu innych przydatnych opracowaniachmówiących o znaczeniu polifenoli w profilaktyce ileczeniu chorób (12).Systematyka związków polifenolowychi ich właściwości prozdrowotnePolifenole są jednymi z najważniejszych naturalnychprzeciwutleniaczy o silnej zdolności zmiatania wol-nych rodników. Występują one tylko w organizmachroślinnych, które w przeciwieństwie do zwierzęcych,109Postępy Fitoterapii 2/2013Anna Kosiorek, Jan Oszmiański, Jacek Golańskizdolne są do wytworzenia pierścieni aromatycznych(13). Gromadzone są w różnych częściach roślin:owocach, kwiatach, liściach i korzeniach. Pełnią rolęochronną przed promieniowaniem ultrafioletowymoraz różnymi drobnoustrojami chorobotwórczymi.Polifenole okazały się ważne nie tylko dla roślin, aletakże dla zdrowia ludzkiego. Aktywność biologicz-na oraz właściwości fizykochemiczne flawonoidów,najliczniejszej grupy polifenoli roślinnych, zależą odliczby, rodzaju oraz miejsca położenia podstawnikóww cząsteczce (13, 14).Różnorodne właściwości chemiczne, fizycznei biologiczne oraz ich wielokierunkowa aktyw-ność biologiczna, wykazana w różnych modelachdoświadczalnych prowadzonych na zwierzętachi ludziach, jest wynikiem bardzo zróżnicowanejstruktury związków polifenolowych. Substancje tewykazują aktywność przeciwutleniającą, przeciw-zapalną, przeciwalergiczną, antyhepatotoksyczną,antymutagenną, przeciwnowotworową i przeciw-miażdżycową (13, 14). Zastosowanie ekstraktówroślinnych w profilaktyce i leczeniu chorób serco-wo-naczyniowych ma długą tradycję w medycyniewschodniej, tam też czynione są próby przygotowa-nia preparatów o ściśle określonych właściwościachprzeciwpłytkowych (15). W Polsce problematykatakże została dostrzeżona, pojawiły się już pierwszeopracowania na ten temat (16-20).Związki polifenolowe mają pierścień benzenowyz dwoma lub więcej grupami hydroksylowymi. Więk-szość związków fenolowych występuje w połączeniu zcukrami, kwasami organicznymi oraz estrami; niewiel-ka część występuje w postaci aglikonów (21). Charak-teryzują się dużą różnorodnością budowy, dzielą sięna kilkanaście różnych grup. Zidentyfikowano ponad8000 tych związków. Występują one w postaci związ-ków niskocząsteczkowych, jak fenolokwasy i wysoko-cząsteczkowych spolimeryzowanych tanin. Zasadniczosą one w naturze obecne w postaci glikozydów, mogąłączyć się także z kwasami organicznymi, aminami,lipidami i innymi związkami (22).Polifenole są klasyfikowane na różne grupy, zależ-nie od funkcji i liczby grup fenolowych w pierścieniubenzenowym i sposobu połączenia pierścieni. Wśródzwiązków polifenolowych wyróżnia się główne klasy:fenolokwasy, flawonoidy, antocyjany, stilbeny i lignany(tab. 1 i 2) (23).FenolokwasyFenolokwasy występują powszechnie w żywno-ści i stanowią około jednej trzeciej części związkówpolifenolowych naszej diety. Dzielą się one na dwieklasy: pochodne kwasu hydroksybenzoesowego i hy-droksycynamonowego. Zawartość pochodnych kwasuhydroksybenzoesowego w żywności jest stosunkowoniska, z wyjątkiem pewnych czerwonych owoców,czarnej rzodkwi i cebuli, które zawierają je w ilościkilkudziesięciu miligramów na kilogram świeżej masy.Pochodne kwasu galusowego i elagowego powszech-nie występują także w formie wysokocząsteczkowychtanin hydrolizujących (21). Pochodne kwasu hydrok-sycynamonowego są bardziej rozpowszechnione wproduktach roślinnych niż pochodne kwasu hydroksy-benzoesowego i zawierają głównie kwas p-kumarowy,kawowy, ferulowy i synapowy. Kwasy te występujągłownie w postaci związanej, jako glikozydy lub es-try kwasów: chinowego, szikimowego czy winowego.Kwas kawowy i chinowy tworzą kwas chlorogenowy,który jest najbardziej rozpowszechniony w owocach ikawie. Filiżanka kawy może zawierać 70-350 mg kwasuchlorogenowego. Podobnie dużo kwasów fenolowychzawierają owoce, takie jak borówka czernica, kiwi,śliwki, wiśnie, aronia, jabłka (0,5-2 g kwasów hydrok-sycynamonowych w 1 kg owoców) (24).Tabela 1.Podział, struktura chemiczna, przedstawiciele polifenoli nieflawonoidowych oraz piśmiennictwo dotyczące ichwłaściwości przeciwpłytkowych (wg 13, 14).Nazwa grupyPrzedstawiciele i ichstruktura chemicznakwas wanilinowykwas protokatechinowykwas p-hydroksybenzoesowykwas kawowykwas p-kumarynowykwas ferulowytrans-resweratrolenterodiolPiśmiennictwo dotyczącewłaściwości przeciwpłytkowychBrak doniesieńKwasy hydroksybenzoesoweKwasy hydroksycynamonoweStilbenyLignany454246110Postępy Fitoterapii 2/2013Podstawy do zastosowania polifenoli roślinnych jako nutraceutyków o właściwościach przeciwpłytkowychTabela 2.Podział, struktura chemiczna, przedstawiciele głównych klas flawonoidów i piśmiennictwo dotyczące ichwłaściwości przeciwpłytkowych (wg 47, 48).Klasa flawonoidówIzoflawonoidyFlawonoleFlawonyFlawanonyFlawanoleOligomery procyjanidynoweAntocyjanidyPrzedstawiciele i ichstruktura chemicznagenisteinadaidzeinakwercetynakemferolapigeninaluteolinahesperetynanaryngenina(+)-katechina(–)-epikatechinaoligomery katechinpelargonidynadelfinidynaPiśmiennictwo dotyczącewłaściwości przeciwpłytkowych4950, 51, 52, 5349, 51, 53, 545544, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 6364, 6566, 67FlawonoidyFlawonoidy obejmują największą grupę polifenoli ro-ślinnych. Zbudowane są z dwu pierścieni aromatycznychC6 połączonych trójwęglowym hetrocyklicznym pier-ścieniem C3 o różnym stopniu utlenienia (C6-C3-C6).W zależności od różnic budowy pierścienia hetero-cyklicznego flawonoidy można podzielić na sześćpodklas: flawonole, flawony, flawanony, flawanole,antocyjany i izoflawony. Związki te w każdej grupieróżnią się liczbą i rozmieszczeniem grup hydroksylo-wych, metylacją i glikozylacją. W naturze zidentyfiko-wano ponad 4000 tych związków (20, 23).FlawonoleFlawonole są najbardziej rozpowszechnione w żyw-ności wśród związków flawonoidowych. Kwercetynai kemferol są głównymi reprezentantami tej grupyzwiązków. Występują one powszechnie w owocach, alew niewielkich ilościach – 15-30 mg/kg świeżej masy. Bo-gatym ich źródłem są warzywa, jak cebula (do 1,2 g/kg),kapusta brukselka, jarmuż, brokuły, por.Flawonole występują w naturze, głównie w postaciglikozydów, w połączeniu z glukozą, ramnozą, rutynozą.Owoce często zawierają od 5 do 10 różnych glikozydówflawonoli. Związki te zawarte są głównie w skórce owo-ców chroniąc je przed promieniowaniem UV (25).FlawonyFlawony są stosunkowo mniej rozpowszechnionew owocach i warzywach niż flawonole. Najczęściejwystępują one w postaci glikozydów luteoliny i apige-niny. Głównym źródłem tych związków jest pietruszkai seler. Zboża, jak proso i pszenica, także zawierająpochodne C-glikozydowe flawonów. Bogate w tezwiązki, w postaci pochodnych polimetoksylowych sąrównież owoce cytrusowe (21).FlawanonyFlawanony znajdowane są w pomidorach i roślinacharomatycznych, jak np. mięta, ale w największychilościach obecne są tylko w owocach cytrusowych.Głównym flawanonem w grejpfrutach jest naryngeni-na, hesperydyna w pomarańczach i eriodyktol w cytry-nach. Związki te są odpowiedzialne za swoisty smakowoców cytrusowych. W przypadku grejpfrutów jest tosmak gorzki. W stałej części owoców cytrusowych, walbedo i w błonach oddzielających segmenty owoców,zawartość tych związków jest znacznie większa niż wsoku. Cały owoc zawiera do pięciokrotnie więcej fla-wanonów niż szklanka soku pomarańczowego (26).FlawanoleFlawanole występują jako monomery i polime-ry. Przykładem monomerów flawanoli są katechiny.Związki te powszechnie występują w owocach pestko-wych, jagodowych i ziarnkowych. Na przykład bogatymźródłem tych związków są morele, które zawierająkatechiny w ilości do 250 mg/kg świeżych owoców.Występują one w dużych ilościach w czerwonym winie(300 mg/l), naparze z zielonej herbaty, czy gorzkiejczekoladzie (27). (+)-Katechina i (–)-epikatechinasą głównymi flawanolami w owocach, podczas gdy(+)-galokatechina, (–)-epigalokatechina i (–)-epi-galokatechinogalusan są obecne w nasionach roślinPostępy Fitoterapii 2/2013111Anna Kosiorek, Jan Oszmiański, Jacek Golańskistrączkowych, winogronach i herbacie (28). W prze-ciwieństwie do innych flawonoidów, flawanole rzadkowystępują w formie glikozydowej. Procyjanidyny,zwane inaczej taninami, zbudowane są z cząsteczekflawan-3-oli ((+)katechiny) i (–)epikatechiny) połą-czonych wiązaniami 4→8 lub 4→6. W owocach procy-janidyny występują w formie polimerów i oligomerówo różnym stopniu polimeryzacji. Mogą być równieżzestryfikowane kwasem galusowym. Taniny kształtująwłasności sensoryczne produktów roślinnych, nadającgorzki i cierpki smak owocom (kaki, jabłka, gruszki,winogrona, aronia), napojom (wina, herbata, piwo)oraz gorzkiej czekoladzie (29). Cierpkość owocówmaleje podczas ich dojrzewania i często zanika gdyowoce osiągną pełną dojrzałość. Biologiczne właści-wości procyjanidyn zależne są od ich struktury orazstopnia polimeryzacji.AntocyjanyAntocyjany są barwnikami rozmieszczonymi w ze-wnętrznych warstwach hipodermy, w skórce owoców iwarzyw, nadając im barwę różową, czerwoną, niebieskąlub ciemnopurpurową. Zlokalizowane są w wakuolachkomórkowch. Natomiast ściany komórkowe i tkankimiąższu nie zawierają tych barwników (30). Mogą onewystępować w różnych chemicznych formach barwnychi bezbarwnych, zależnie od pH środowiska. W diecieczłowieka antocyjany pochodzą z owoców, czerwonegowina i niektórych warzyw, jak czerwona cebula, kapusta,rzodkiewka i innych zabarwionych na kolor czerwony.Zawartość antocyjanów w żywności jest proporcjonalnado intensywności czerwonej barwy; np. osiąga wartość2-4 g/kg świeżej masy czarnych jagód. Zawartość tychzwiązków wzrasta w okresie dojrzewania owoców. Wczerwonym winie gronowym występuje 200-350 mgantocyjanów w 1l, tworzą one związki kompleksowe ztaninami w okresie dojrzewania wina (31, 32).IzoflawonyIzoflawony są to związki, które budową chemicznąprzypominają estrogeny, chociaż nie są steroidami.Mają one grupę hydroksylową w pozycji 7 i 4’ wkonfiguracji analogicznej jak grupy hydroksylowe wcząsteczce estradiolu. Ten układ w budowie cząsteczekizoflawonów wpływa na ich właściwości pseudohormo-nalne i w konsekwencji przypisuje się im funkcję fito-estrogenów. Bogate w te związki są rośliny strączkowe.Soja i produkty z niej otrzymane są głównym źródłemizoflawonów w diecie ludzkiej. Zawierają one trzygłówne cząsteczki izoflawonów: genisteinę, daidzeinęi gliceretynę, odpowiednio w stosunku 1:1:0,2. Sojazawiera od 580 do 3800 mg izoflawonów/kg świeżejmasy; mleko sojowe od 30 do 175 mg/l (33, 34).112StilbenyStilbeny spożywane są stosunkowo w niewielkiej ilościw ludzkiej diecie. Zawierają one dwie cząsteczki feny-lowe połączone mostkiem dwuwęglowym. Większośćstilbenów w roślinach spełnia funkcję fitoaleksyn prze-ciwgrzybiczych, są syntetyzowane tylko w odpowiedzi nazakażenia lub uszkodzenia. Związkom tym przypisujesię dużą korzystną aktywność prozdrowotną. Wykazująone działanie przeciwutleniające, stosunkowo silniejszew porównaniu do innych związków polifenolowych.Jednym z najbardziej znanych naturalnie występującychstilbenów jest resweratrol (3,4’,5-trihydroksystilben).Resweratrol znajduje się w dużych ilościach w wino-gronach i czerwonym winie gronowym. Dobrze znanejest działanie przeciwnowotworowe i przeciwzapalne re-sweratrolu. Ostatnio wykazano, że stilbeny mogą działaćjako cząsteczki sygnalne w tkankach i komórkach regu-lujących ekspresje genów i białek. Stymulowanie takichbiałek i enzymów może wyjaśnić ich międzykomórkowewłaściwości przeciwutleniające. Modulowanie genówmożna wytłumaczyć na zasadzie działania stilbenów jakosubstancji chroniących komórki, wpływających na prze-pływ krwi, śmierć komórek i kaskadę przeciwzapalną(35). Winogrona, orzechy, owoce jagodowe i czerwonewino są głównym źródłem stilbenów.LignanyLignany są to związki difenolowe, które zawiera-ją strukturę 2,3-dibenzylbutanową. Powstają przezdimeryzację dwóch reszt kwasów cynamonowych.Występują powszechnie w naturze, niektóre z nichpełnią funkcje fitoestrogenów. Najbogatszym źródłemtych związków jest siemię lniane (do 3,7 g/kg suchejmasy). Inne produkty zbożowe, owoce i warzywa za-wierają śladowe ilości lignanów, w ilości około 1000razy mniejszej niż len (36).Lignany są metabolizowane do enterodiolu i entero-laktonu przez mikroflorę jelitową. Lignanom przypisujesię działanie ochronne przeciwnowotworowe. Jeśliilość estrogenu w organizmie jest mała, lignany mogądziałać jak słabe estrogeny, gdy poziom estrogenu worganizmie jest wysoki, lignany mogą obniżać jego efektusuwając go z komórek. Związkom tym przypisywanajest także aktywność przeciwutleniająca (37).Przeciwpłytkowe właściwości polifenoliroślinnychMolekularne mechanizmy przeciwpłytkowejaktywności polifenoli w badaniachin vitroObserwacje opisujące wpływ diety bogatej w po-lifenole na czynność płytek krwi zachęciły do badańnad molekularnymi mechanizmami przeciwpłytkowejPostępy Fitoterapii 2/2013
[ Pobierz całość w formacie PDF ]