Powstanie starożytnego Izraela w świetle współczesnych koncepcji historyczno-archeologicznych, HISTORIA i ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Studia Judaica 2: 1999 nr 1(3) s. 1-9
Artyku‡y
Przemys‡aw Nowog
ó
rski
Warszawa
POWSTANIE STARO
¯
YTNEGO IZRAELA
W
Œ
WIETLE WSP
Ó
£CZESNYCH KONCEPCJI
HISTORYCZNO-ARCHEOLOGICZNYCH
W historii staro¿ytnego Izraela nadal wiele zagadnieæ pozostaje
problematycznych i niewyja
œ
nionych, a utarte dotychczas schematy nie
zawsze znajduj„ potwierdzenie we wsp
ó
‡czesnej nauce. Do takich prob-
lem
ó
w nale¿y powstanie Izraela jako narodu i jego zaistnienie w Kana-
anie. Biblia, przede wszystkim w KsiŒdze Jozuego, daje niemal gotowe
rozwi„zanie, ukazuj„c jasny proces powstania Narodu Wybranego. Do-
kona
æ
siŒ to mia‡o na Synaju, sk„d plemiona hebrajskie wyruszy‡y do
Ziemi Obiecanej. Pod wodz„ Jozuego przekroczy‡y Jordan i zbrojnie
zajŒ‡y Kanaan, pokonuj„c tamtejsze kr
ó
lestwa. PostŒp w nauce, zw‡asz-
cza w biblistyce (krytyka biblijna), archeologii i historii, coraz czŒ
œ
ciej
prowadzi do kwestionowania takiego obrazu. Od pocz„tku bie¿„cego stu-
lecia pojawiaj„ siŒ r
ó
¿ne koncepcje na temat pocz„tk
ó
w staro¿ytnego
Izraela, kt
ó
rych przegl„du dokonano w niniejszym artykule.
I.
�
R
Ó
D£A HISTORYCZNE
PrzystŒpuj„c do badaæ nad powstaniem staro¿ytnego Izraela, staje
siŒ przed powa¿nym problemem braku
Ÿ
r
ó
de‡ historycznych bezpo
œ
red-
nio dotycz„cych tego zagadnienia. Zasadniczo do prze‡omu XIX i XX w.
za
Ÿ
r
ó
d‡a takie uwa¿ano przede wszystkim ksiŒgi Jozuego i SŒdzi
ó
w.
KsiŒga Jozuego stanowi kontynuacjŒ opowie
œ
ci zawartych w KsiŒ-
dze Wyj
œ
cia. W sp
ó
jny spos
ó
b omawia ona zajŒcie Kanaanu w wyniku
zbrojnego ataku plemion izraelskich pod wodz„ Jozuego. Wed‡ug niej
by‡ to proces kr
ó
tki, przeprowadzony dziŒki zdecydowanemu dzia‡aniu
wszystkich szczep
ó
w hebrajskich. KonsekwencjŒ podboju stanowi‡ podzia‡
2
PRZEMYS£AW NOWOG
Ó
RSKI
zdobytej Ziemi Obiecanej pomiŒdzy poszczeg
ó
lne plemiona. Natomiast
odmiennie przedstawia osiedlenie siŒ plemion izraelskich pomiŒdzy
miastami kananejskimi 1 rozdzia‡ KsiŒgi SŒdzi
ó
w, ukazuj„c pokojowy
jego charakter. Taki obraz pozostaje w opozycji do informacji zawartych
w KsiŒdze Jozuego.
Problem ten nale¿y rozpatrzy
æ
na dw
ó
ch p‡aszczyznach. Po pier-
wsze, w zakresie krytyki biblijnej, kt
ó
ra od lat wykazuje, ¿e KsiŒga Jozu-
ego nie stanowi dzie‡a w pe‡ni historycznego (wed‡ug klasycznego pojŒ-
cia dokumentu historycznego). Podobnie jak w przypadku PiŒcioksiŒgu
sk‡ada siŒ na ni„ kilka tradycji literackich, co zn
ó
w powoduje jej wielo-
warstwowo
Ͼ
. R
ó
wnie¿ czas jej powstawania jest bardzo d‡ugi, poniewa¿
obecnie przypuszcza siŒ, ¿e ksiŒgŒ tŒ spisano ostatecznie po niewoli ba-
biloæskiej (g‡
ó
wnie z my
œ
l„ o celach liturgicznych).
1
Po drugie, nale¿y
zwr
ó
ci
æ
uwagŒ na pojŒcie
„
historii
”
w ujŒciu staro¿ytnego Izraelity, co
znajduje naturalne konsekwencje w Biblii.
W ostatnich latach bardzo precyzyjnie zagadnienie to ujŒli W.G. De-
ver i inni badacze.
2
Zwr
ó
cili oni uwagŒ na to, ¿e w Biblii, w przypadku
KsiŒgi Jozuego (i w niekt
ó
rych innych pismach) nie mamy do czynienia
z klasycznym i nowoczesnym pojŒciem
„
historii
”
. Dla autora biblijnego
histori„ jest interpretacja dziej
ó
w Izraelit
ó
w w kontek
œ
cie do
œ
wiadczenia
dzia‡ania Jahwe, szczeg
ó
lnie za
œ
do
œ
wiadczeæ synajskich. Wed‡ug Biblii
to w‡a
œ
nie na Synaju powsta‡ jednolity Nar
ó
d Wybrany, kt
ó
ry podj„‡
walkŒ o ZiemiŒ Obiecan„. Dever mocno podkre
œ
la, ¿e nie nale¿y trakto-
wa
æ
wiŒkszo
œ
ci ksi„g Starego Testamentu jako dokumentu historycz-
nego. Taki pogl„d od razu rzutuje na stopieæ wykorzystania informacji
z ksi„g Jozuego i SŒdzi
ó
w przy badaniu genezy Izraela.
Drug„ grupŒ
Ÿ
r
ó
de‡ historycznych stanowi„ teksty pozabiblijne. Na-
le¿„ do nich: teksty z archiwum w el-Amarna (XIV w. p.n.e.), stela
Merneptaha, inskrypcja kr
ó
la Ramzesa III z Medinat Habu, upamiŒtnia-
j„ca jego zwyciŒstwo nad ludami morza. S„ to jednak
Ÿ
r
ó
d‡a po
œ
rednie,
poniewa¿ nie m
ó
wi„ one jednoznacznie i bezpo
œ
rednio o plemionach
hebrajskich. Na
œ
wietlaj„ za
œ
sytuacjŒ w Kanaanie przed pojawieniem siŒ
Hebrajczyk
ó
w. Jedynie na steli Merneptaha pojawia siΠnazwa Izrael.
3
1
W. T y l o c h: Dzieje ksi„g Starego Testamentu. Szkice z krytyki biblijnej, wyd. 2,
Warszawa 1985, s. 111-115.
2
W.G. D e v e r: Recent Archaeological Discoveries and Biblical Research, Seattle-
-London 1990, s. 10; por. F. F e s t o r a z z i: Il problema storico e il problema teologico
delle origini di Israele,
„
Rivista biblica
”
28: 1981, s. 9-32 oraz J. W a r z e c h a: Historia
u Izraelit
ó
w,
„
Collectanea Theologica
”
64: 1994 fasc. 3, s. 39-45.
3
Odczytanie samej nazwy
„
Izrael
”
nadal budzi kontrowersje. Istnieje bowiem pogl„d,
¿e odnosi siŒ ona zar
ó
wno do pojŒcia geograficznego, jak i etnicznego (to jest bardziej
POWSTANIE STARO
¯
YTNEGO IZRAELA
3
II. STAN BADA
Ñ
Obecnie badania nad genez„ staro¿ytnego Izraela s„ bardzo zaawan-
sowane. G‡
ó
wny materia‡ badawczy stanowi„ wyniki prac archeologicz-
nych (zar
ó
wno na terenie dawnego Kanaanu, jak i w Zajordanii) w kore-
lacji z tekstami historycznymi
–
biblijnymi i pozabiblijnymi. Umo¿liwi‡o
to wysuniŒcie trzech hipotez na temat powstania i pojawienia siŒ w Kana-
anie Izraela: podboju (szko‡a amerykaæska i izraelska), pokojowej infil-
tracji (szko‡a niemiecka) i rewolucji spo‡ecznej (Mendenhall i Gottwald).
Stanowi„ one w ostatnich latach punkt wyj
œ
cia do dalszych badaæ kry-
tykuj„cych lub uzupe‡niaj„cych powy¿sze teorie. Pozwoli‡o to na sfor-
mu‡owanie nowych, mniej kategorycznych koncepcji, m.in. A. Mazara,
4
I. Finkelsteina,
5
V. Fritza,
6
czy wspomnianego W.G. Devera,
7
a tak¿e
A. Lemaire
’
a.
8
Od dawna w nauce poczesne miejsce zajmowa‡a teoria o podboju
Kanaanu przez plemiona hebrajskie pod wodz„ Jozuego. Oczywiste jest,
¿e u
Ÿ
r
ó
de‡ tej teorii le¿a‡o dos‡owne traktowanie informacji zawartych
w KsiŒdze Jozuego. Niekt
ó
rzy badacze ju¿ od lat 30-tych XX w. usi‡owali
znale
Ÿæ
dla niej potwierdzenie w rezultatach badaæ archeologicznych.
Nale¿eli do nich przedstawiciele
„
szko‡y amerykaæskiej
”
(W.F. Albright
9
i W.E. Wright
10
) oraz
„
izraelskiej
”
(w latach 50-tych reprezentowanej
prawdopodobne), a nawet widziano tu zapis odpowiadaj„cy pojŒciu
„
Jezreel
”
lub
„
Asriel
”
(Lb 26,31; Joz 17,2; 1Krl 7,14); zob. J. B i n s o n: Merneptah
’
s Israel and Recent Theo-
ries of Israelite Origins,
„
Journal for the Study of the Old Testament
”
49: 1991, s. 3-29.
4
A. M a z a r: Archaeology of the Land of the Bible 10.000-586 B.C.E., New York-
-London 1990.
5
I. F i n k e l s t e i n: The Archaeology of the Israelite Settlement, Jerusalem 1988.
6
V. F r i t z: Conquest or Settlement? The Early Iron Age in Palestine,
„
The Biblical
Archaeologist
”
(=BA) 50: 1987, s. 84-100; ten¿e: Die Landnahme der israelitischen
St
ä
mme in Kanaan,
„
Zeitschrift des Deutschen Pal
ä
stina-Vereins
”
106: 1990, s. 63-77.
7
W.G. D e v e r, jw.
8
A. L e m a i r e: Historia pocz„tk
ó
w staro¿ytnego Izraela: nowe kierunki badaæ,
„
Ruch Biblijny i Liturgiczny
”
40: 1987, s. 97-105; [ten¿e: Dzieje biblijnego Izraela, Poz-
naæ 1998
–
przyp. red.] por. ponadto M. W e i p p e r t: Geschichte Israels am Scheide-
weg,
„
Theologische Rundschau
”
58: 1993, s. 71-103.
9
Albright stara‡ siŒ potwierdzi
æ
j„ na podstawie rezultat
ó
w badaæ w Tell Beit Mersim
(identyfikowane z biblijnym Debir), w Beitin (= Betel), et-Tell (Haj) oraz ponadto w Hacor
i Dan; W.F. A l b r i g h t: Archaeology and Date of the Hebrew Conquest of Palestine,
„
Bulletin of the American School of Oriental Research
”
(=BASOR) 58: 1935, s. 10-18;
ten¿e: The Israelite Conquest of Palestine in the Light of Archaeology, BASOR 74: 1939,
s. 11-23.
10
W.E. W r i g h t: Biblical Archaeology, Philadelphia 1967.
4
PRZEMYS£AW NOWOG
Ó
RSKI
przez Y.Yadina
11
). Du¿e znaczenie w podtrzymywaniu tej teorii mia‡y
rezultaty wykopalisk Y.Yadina prowadzonych pod koniec lat 50-tych
w Hacor (1955-1958) i uzupe‡nionych w 1968 r.
Na obszarze C ods‡oniŒto piŒ
æ
warstw archeologicznych (od 4 do 1a),
kt
ó
re wydatowano na okres od
Œ
redniego Br„zu II do okresu
¯
elaza IA
(czyli od XVIII do XIII wieku p.n.e.). Odpowiada‡y one w og
ó
lnej stra-
tygrafii Hacor warstwie XIII. Warstwa przedostatnia, 1b, zawiera‡a
œ
lady
osadnictwa kananejskiego z okresu P
óŸ
nego Br„zu IIB (miasto wspomi-
nane w tekstach z el-Amarna). Zapewne zosta‡o ono zniszczone w XIV
wieku p.n.e. w wyniku dzia‡aæ zbrojnych kr
ó
la Seti I, ale szybko odbudo-
wane (warstwa 1a). W warstwie 1a ods‡oniŒte zosta‡y fragmenty cera-
miki mykeæskiej z grupy IIIB, znanej z wielu region
ó
w Syrii i Palestyny.
To miasto tak¿e zosta‡o gwa‡townie zniszczone. Wed‡ug Yadina jest to
zniszczenie opisane w KsiŒdze Jozuego 11,10-13.
12
Jednak koncepcja
zbrojnego podboju zosta‡a poddana ostrej krytyce i obecnie j„ siŒ od-
rzuca.
TeoriΠpokojowej infiltracji plemion hebrajskich na tereny Kanaanu
wysunŒli w po‡owie lat 20-tych bie¿„cego stulecia A. Alt
13
i M. Noth,
14
wystŒpuj„c z krytyk„ wiarygodno
œ
ci tekstu KsiŒgi Jozuego. Uznali, ¿e
wykopaliska nie potwierdzaj„ w ¿aden spos
ó
b zbrojnej napa
œ
ci He-
brajczyk
ó
w na Kanaan. Sk‡aniali siŒ bardziej ku informacjom zawartym
w KsiŒdze SŒdzi
ó
w w rozdziale 1,1-36. Wed‡ug Alta i Notha Izraelici byli
seminomadami, kt
ó
rzy przeniknŒli na tereny Kanaanu i z czasem przeszli
do osiad‡ego trybu ¿ycia, zamieszkuj„c w osadach pomiŒdzy miastami
kananejskimi. Systematycznie powiŒkszali swoje tereny, nawi„zywali kon-
takty z miejscow„ ludno
œ
ci„, a nawet dosz‡o miŒdzy nimi do wymiany
kulturowej. Nie mo¿na wiŒc m
ó
wi
æ
o podboju, a zdecydowanie o poko-
jowej infiltracji (
„
die Landnahme
”
). Alt nie wyja
œ
nia‡ jednak sk„d noma-
dzi-Hebrajczycy przybyli do Kanaanu, co stanowi‡o s‡aby punkt tej hipo-
tezy. Od kilku lat teoria Alta rozpatrywana jest w kontek
œ
cie socjologii
i etnologii. Etnolodzy i socjolodzy zarzucaj„ Altowi, ¿e podejmuj„c za-
11
Y. Y a d i n: Hazor (The Schweich Lectures), London 1970; ten¿e: Excavations at
Hazor (1955-1958), w: D.N. F r e e d m a n, E.F. C a m p b e l l (ed.): The Biblical Ar-
chaeology Reader Account of the Israelite Occupation of Canaan Historically Reliable?,
BAR 8: 1982, s. 16-23.
12
Y. Y a d i n: Hazor, s. 209-212.
13
A. A l t: Die Landnahme der Israeliten in Pal
ä
stina, Leipzig 1925 (Reformations-
programm der Universit
ä
t Leipzig), s. 134-169; ten¿e: Erw
ä
gungen
ü
ber die Landnahme
der Israeliten in Pal
ä
stina,
„
Bulletin of the Jewish Palestine Exploration-Society
”
35:
1939, s. 8-63.
14
M. N o t h: Storia d
’
Israele, Brescia 1975; ten¿e: Das Buch Iosua, T
ü
bingen 1953.
POWSTANIE STARO
¯
YTNEGO IZRAELA
5
gadnienie powolnej transformacji spo‡eczeæstwa nomad
ó
w, nie wzi„‡
pod uwagŒ prawid‡owo
œ
ci reguluj„cych rozw
ó
j spo‡eczeæstw w jego
wczesnym etapie.
15
Dzi
œ
czŒ
Ͼ
tej teorii przyjmowana jest w po‡„czeniu
z nowymi osi„gniŒciami i pogl„dami.
Trzeci„ koncepcjŒ pocz„tk
ó
w Izraela wysun„‡ w 1962 r. G.E. Men-
denhall,
16
a udoskonali‡ j„ i rozwin„‡ w latach 70-tych N.K. Gottwald.
17
Punktem wyj
œ
cia tej teorii s„ informacje zawarte w tekstach w archiwum
z el-Amarna. W niekt
ó
rych listach stamt„d m
ó
wi siΠo pewnej marginal-
nej grupie spo‡ecznej zwanej
’
Apiru/Habiru. Nale¿y jasno stwierdzi
æ
, ¿e
nie by‡a to osobna grupa etniczna, lecz w‡a
œ
nie spo‡eczna.
’
Apiru stano-
wili problem dla zarz„dzaj„cych takimi centrami administracyjno-kul-
turowymi Kanaanu jak Megiddo, Bet Sze
’
an, Jerozolima, gdy¿ swoimi
wŒdr
ó
wkami wzniecali zamieszanie i niepokoje. W
œ
r
ó
d tej grupy Gott-
wald umie
œ
ci‡ czŒ
Ͼ
plemion izraelskich. Niekt
ó
re z nich na Synaju przy-
jŒ‡y religiŒ jahwistyczn„, a p
óŸ
niej w Kanaanie spotka‡y siŒ z innymi,
podobnymi sobie ludami oddaj„cymi kult bogu El. Z nimi stworzyli kon-
federacjŒ, do kt
ó
rej przy‡„czy‡y siŒ plemiona przyby‡e z Egiptu. Jahwizm
zast„pi‡ dotychczasowe b
ó
stwa. Skonfederowane plemiona systematycz-
nie umacnia‡y siŒ i konsolidowa‡y, mog„c konkurowa
æ
z miastami kana-
nejskimi. Ciekawe jest to, ¿e w ujŒciu Gottwalda pojŒcie
„
rewolucji
”
nie
oznacza jednorazowego, nag‡ego wstrz„su, lecz raczej wagŒ i donios‡o
Ͼ
zmian, jakie nast„pi‡y w Kanaanie.
18
Potwierdzenie tej hipotezy mo¿na
by‡oby odnale
Ÿæ
w tekstach biblijnych, w kt
ó
rych przechowa‡a siŒ pa-
miŒ
æ
o pobycie w Egipcie oraz
œ
wiadectwa o tym, ¿e Izrael ukszta‡towa‡
siΠz kilku grup migracyjnych i autochtonicznych.
19
III. NOWE KONCEPCJE
Na bazie przedstawionych wy¿ej teorii i rezultat
ó
w badaæ archeolo-
gicznych wykszta‡ci‡y siŒ nowe koncepcje, niekiedy zawieraj„ce ele-
menty dawniejszych pogl„d
ó
w. Problem, przed kt
ó
rym stoi wsp
ó
‡czesna
nauka, trafnie uj„‡ R. Boling pisz„c, ¿e KsiŒga Jozuego przedstawia
podb
ó
j Kanaanu przez plemiona hebrajskie, a pocz„tek KsiŒgi SŒdzi
ó
w
15
Por. P. L e m c h e: Early Israel. Anthropological and Historical Studies on the
Israelite Society Before Monarchy, Leiden 1985 oraz F.S. F r i c k: The Formation of the
State in Ancient Israel. A Survey of Models and Theories, Sheffield 1985.
16
G.E. M e n d e n h a l l: The Israelite Conquest of Palestine, BA 25: 1962, s. 66-87.
17
N.K. G o t t w a l d: The Tribes of Yahweh. A Sociology of the Religion of Liberated
Israel, 1250-1050, New York 1979, s. 204-219.
18
Tam¿e, s. 210-211.
19
Tam¿e, s. 211.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]