Poziom rozwoju społ-gosp woj Polski, szkoła, polityka regionalna
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Zeszyty
Naukowe nr
651
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
2004
Joanna Kude∏ko
Katedra Polityki Ekonomicznej
i Programowania Rozwoju
Poziom rozwoju
spo∏eczno-gospodarczego
województw Polski
1. Poj´cie rozwoju regionalnego
Mówiąc o rozwoju społeczno-gospodarczym określonej jednostki terytorial-
nej, mamy na myśli dokonujące się na danym obszarze zmiany, często świadomie
i celowo stymulowane, prowadzące do wzrostu jej potencjału społeczno-
-gospodarczego. Rozwój danej jednostki terytorialnej określany jest poprzez
takie wewnętrzne zmiany, które przyczyniają się do wzbogacenia elementów
jej struktury wewnętrznej oraz wzbogacenie relacji zachodzących między tymi
elementami
1
.
Badając proces rozwoju społeczno-gospodarczego, należy zawsze odnosić
go do konkretnej przestrzeni, gdyż odgrywa ona istotną rolę w kształtowaniu
charakteru i dynamiki procesów rozwojowych
2
. Różnorodność miejsc w prze-
strzeni geograficznej, związana z odmiennymi warunkami przyrodniczymi,
gospodarczymi i społecznymi, implikuje istnienie odrębności terytorialnych,
dlatego rozwój społeczno-gospodarczy nie przebiega wszędzie w jednakowym
tempie i kierunku. Procesy rozwojowe można odnosić do różnej skali układów
terytorialnych, np. lokalnych, regionalnych czy też w układach większych – krajo-
wych i kontynentalnych.
1
T. Kudłacz,
Programowanie rozwoju regionalnego
, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1999.
2
Z. Szymla,
Determinanty rozwoju regionalnego
, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław–War-
szawa–Kraków 2000.
76
Joanna Kudełko
Niezmierne istotnym problemem jest wspieranie rozwoju społeczno-gospo-
darczego w skali regionalnej. Każdy region rozwija się jako integralna część
całej gospodarki narodowej, tak więc sukces ogólnego procesu rozwoju cywili-
zacyjnego uzależniony jest w dużej mierze od rozwoju poszczególnych układów
regionalnych. Rozwój regionalny rozumieć należy jako nieodwracalne zmiany
zmierzające do osiągania trwałego wzrostu potencjału społeczno-gospodarczego
regionów.
W ujęciu słownikowym rozwój regionalny definiowany jest jako „wzrost
potencjału gospodarczego regionów oraz trwała poprawa ich konkurencyjności
i poziomu życia mieszkańców, co przyczynia się do rozwoju społeczno-gospo-
darczego kraju”
3
. Takie ujęcie podkreśla, że osiąganie wzrostu potencjału
gospodarczego nie może następować w oderwaniu od aspektu społecznego, gdyż
ostatecznym celem rozwoju regionu ma być poprawa dobrobytu i warunków życia
jego ludności.
Zmiany towarzyszące rozwojowi obejmują zarówno aspekt ilościowy, jak
i jakościowy
4
. Ilościowy aspekt rozwoju dotyczy wzrostu lub zmniejszania się
pewnych cech określonej jednostki terytorialnej, np. rozmiarów produkcji dóbr
i usług, zmiany dochodu narodowego itp. Zmiany ilościowe wpływają zasadniczo
na jakościowy aspekt rozwoju, który określany jest poprzez przekształcenia struk-
tur społeczno-gospodarczych, nadające im nowe cechy i własności. Aby można
było mówić o rozwoju, nie wystarczą tylko same zmiany ilościowe. Procesy
rozwojowe muszą pociągać za sobą również pożądane zmiany strukturalne, które
są jednym z głównych celów procesu wzrostu i rozwoju gospodarczego.
Współczesny poziom rozwoju społeczno-gospodarczego struktur regionalnych
należy traktować jako wynik złożonego procesu rozwoju cywilizacyjnego.
W związku z występowaniem różnic w warunkach geograficzno-przyrodniczych,
a także na skutek działania wielu niejednorodnych czynników społeczno-ekono-
micznych i kulturowych, poszczególne regiony charakteryzują się odmiennością
sytuacji gospodarczej, ekologiczną, a także w poziomie zagospodarowania
i rozwoju. Powszechnie uważa się, że zróżnicowania regionalne są obiektywnym
zjawiskiem występującym w obecnej fazie rozwoju społeczno-ekonomicznego we
wszystkich krajach świata.
Ze względu na różny poziom rozwoju i jego dynamikę wyróżnia się określone
typy regionów. Według klasycznej typologii regionów L. Klaassena ze względu na
poziom i tempo rozwoju wyróżnia się cztery zasadnicze typy regionów
5
:
3
Słownik rozwoju regionalnego
, pod red. M. Kozaka, A. Pyszkowskiego, R. Szewczyka, Polska
Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2001.
4
Z. Szymla,
op. cit
.
5
L. Klaassen,
Area. Economic and Social Redevelopment
, Paris 1965.
Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski
77
− wysoko rozwinięte i szybko się rozwijające,
− wysoko rozwinięte, ale rozwijające się wolniej,
− słabo rozwinięte, ale relatywnie szybko się rozwijające,
− słabo rozwinięte i wolno się rozwijające.
Różnice regionalne w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego stanowią
kluczowy problem teorii i praktyki polityki regionalnej. Dotyczą one zarówno
sfery gospodarczej, jak i społecznej, gdyż poziom rozwoju gospodarczego w spo-
sób naturalny wpływa na poziom i jakości życia mieszkańców. Siły rynkowe
działają w kierunku wzrostu naturalnych zróżnicowań w rozwoju poszczególnych
regionów na terenie kraju. W tej sytuacji ważną rolę spełniają władze publiczne,
które poprzez prowadzenie aktywnej polityki regionalnej mogą dążyć do niwelo-
wania różnic regionalnych.
2. Determinanty rozwoju regionalnego
Do pełnego zobrazowania zjawiska rozwoju regionalnego oraz zaproponowa-
nia sposobów podnoszenia jego poziomu, niezbędne jest zidentyfikowanie jego
determinant. Jako determinanty rozwoju regionów rozumie się czynniki i uwa-
runkowania faktycznie i w istotny sposób wpływające na obecny stan i poprawę
poziomu rozwoju regionów.
Poszczególni autorzy dokonują podziału determinant rozwoju regionalnego,
przyjmując różne kryteria. K. Secomski dokonuje ogólnego podziału czynników
rozwoju na ekonomiczne, społeczne, ekologiczne, lokalne i przestrzenne
6
.
E.J. Blakely wśród determinant rozwoju wyszczególnia
7
: zasoby naturalne,
zasoby pracy, w tym pracy kwalifikacyjnej, kapitał, zwłaszcza inwestycyjny,
zasoby terenów nadających się do zagospodarowania, działające przedsiębior-
stwa, zagospodarowanie transportowe i komunikacyjne, istniejący potencjał
produkcyjny i usługowy, nowoczesne technologie wytwarzania, wielkość rynku
wewnętrznego i zewnętrznego, walory środowiska przyrodniczego, działalność
władz terytorialnych, aktywność społeczną, możliwości wsparcia finansowego,
współpracę międzynarodową.
T. Kudłacz podkreśla, że współcześnie przy rozpatrywaniu czynników rozwoju
należy uwzględnić również pewne nowe zjawiska mu towarzyszące, a wśród
nich
8
:
6
K. Secomski,
Teoria rozwoju regionalnego i planowania
, PWE, Warszawa 1987.
7
E.J. Blakely,
Planning Local Economic Development. Theory and Practice
, Sage Publication,
London–New Delhi 1989.
8
T. Kudłacz,
op. cit
.
78
Joanna Kudełko
– postfordowski paradygmat produkcji, czyli dezintegrację pionową na rzecz
koncentracji terytorialnej,
– rolę systemów innowacji i transferów technologii, które powodują przesuwa-
nie się proporcji między infrastrukturą materialną a intelektualną,
– wzrost znaczenia strony instytucjonalnej,
– megatrendy gospodarki światowej, tj. globalizacja, integracja międzynarodo-
wa oraz rosnące znaczenie aspektów ekologicznych.
Już ten krótki przegląd dowodzi, że proces rozwoju społeczno-gospodarczego
jest kwestią bardzo złożoną. Analizując rozwój regionów, należy brać pod uwagę
wpływ różnorodnych czynników: ekonomicznych, społecznych, uwarunkowań
przestrzennych, przyrodniczych, politycznych i międzynarodowych. Wielość
determinant rozwoju regionalnego skłania do podjęcia próby ich sklasyfikowania.
Próbę klasyfikacji determinant rozwoju regionalnego przedstawiono schematycz-
nie na rys. 1.
Rozpatrując pojęcie rozwoju regionów, należy pamiętać, że regiony nie są
odosobnionymi podmiotami społeczno-gospodarczymi, ale wykazują silne powią-
zania ze swoim otoczeniem, a także nawiązują do charakteru swoich uwarunkowań
wewnętrznych. Na rozwój regionów duży wpływ wywierają uwarunkowania
wewnętrzne regionu, uwarunkowania otoczenia zewnętrznego (międzynarodowe-
go, krajowego), a także oddziaływanie władz publicznych i różnorodnych instytucji
gospodarczych i społecznych, dlatego należy rozróżnić wewnętrzne, instrumentalne
i zewnętrzne determinanty rozwoju regionów.
Determinanty wewnętrzne rozwoju regionów
. Czynniki wewnętrzne konku-
rencyjności regionu związane są z właściwym wykorzystaniem jego własnego
wewnętrznego potencjału gospodarczego i społecznego. Do tej grupy zaliczono
te czynniki, które wynikają bezpośrednio z sytuacji społeczno-gospodarczej
regionu, jego wewnętrznych uwarunkowań i wykorzystania potencjału społeczno-
-gospodarczego.
Czynniki wewnętrzne stanowią bardzo obszerną i niejednorodną grupę
determinant. Wśród nich dokonuje się rozróżnienia czynników rozwoju regionów
na ilościowe zwane też zasobowymi oraz jakościowe określane też jako efektyw-
nościowe
9
.
Czynniki ilościowe (zasobowe) nawiązują do obiektywnie występujących
zasobów w regionie, wywodzących się z uwarunkowań naturalnych i będących
wynikiem historycznego rozwoju. Tworzą one tzw. infrastrukturę materialną
regionu, a zalicza się do nich:
9
J. Pajestka,
Czynniki i współzależności rozwoju społeczno-gospodarczego. Determinanty
postępu
, PWE, Warszawa 1981; Z. Mikołajewicz,
Czynniki konkurencyjności i rozwoju regionów
[w:]
Konkurencyjność miast i regionów Polski Południowo-Zachodniej
, Prace Naukowe, nr 821,
Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1999.
Determinanty rozwoju regionów
Wn´trze
Instrumentalne
Zewn´trzne
iloÊciowe
(zasobowe)
jakoÊciowe
(efektywnoÊciowe)
nak∏ady
(inwestycje)
czynniki
systemowe
zasoby naturalne
jakoÊç czynnika
ludzkiego
inwestycje
rzeczowe
system spo∏eczno-
-gospodarczy
zasoby majàtkowe
jakoÊç zasobów
majàtkowych
inwestycje
w cz∏owieka
polityka
ekonomiczna
(w tym interregionalna)
zasoby pracy
struktura
gospodarcza
nak∏ady na B + R
polityka
intraregionalna
uwarunkowania
mi´dzynarodowe
inwestycje
zagraniczne
uk∏ad
instytucjonalny
terytorialna
organizacja kraju
Rys. 1. Determinanty rozwoju regionów
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Pajestka,
Czynniki i współzależności rozwoju społeczno-gospodarczego. Determinanty postępu
,
PWE, Warszawa 1981; Z. Mikołajewicz,
Czynniki konkurencyjności i rozwoju regionów
[w:]
Konkurencyjność miast i regionów Polski
Południowo-Zachodniej
, Prace Naukowe, nr 821, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1999.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]