Powstanie i nauka bioetyki, Eutanazja, bioetyka itp
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ARTYKUŁY
Z F
N
XXXIV / 2004, s. 86–101
BOGUSŁAWWÓJCIK
Wydział Filozoficzny PAT
Kraków
POWSTANIEINATURABIOETYKI
1
1. WPROWADZENIE
Zadaniem niniejszego wystąpienia jest przybliżenie paradygmatu
nowej dyscypliny naukowej, jaką stanowi bioetyka oraz wskazanie, na
przykładzie wybranych zagadnień, na specyfikę wprowadzanych przez
nią rozstrzygnięć normatywnych.
2. DLACZEGO POWSTAŁA BIOETYKA?
Nie ma obecnie drugiej tak popularnej dyscypliny jak bioetyka,
jeżeli popularność tę mierzyć liczbą powstających wydziałów, katedr
i instytutów bioetycznych na różnych typach uczelni. Posługując się
krótką charakterystyką Tadeusza Ślipki, można określić bioetykę, jako
dział filozoficznej etyki szczegółowej, w którym ustalane są oceny
i normy dotyczące granicznych sytuacji związanych z zapoczątkowa
niem życia, jego trwaniem i śmiercią
2
, lub jak ujmuje Elio Sgre
cia „część filozofii moralnej, która rozważa godziwość lub niegodzi
UWAGA: T
ekst został zrekonstruowany przy pomocy środków automatycz
nych; możliwe są więc pewne błędy, których sygnalizacja jest mile widziana
(obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrębną numerację stron.
1
Tekst wystąpienia w czasie Poszerzonej Rady Wydziału Teologicznego PAT, Sek
cja w Tarnowie, Błonie, dnia 1.04.2003 r.
2
Por. T. Ślipko,
Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki
, ATK, Warszawa
1988, s. 16.
2
B WÓJCIK
wość interwencji w życie ludzkie, szczególnie tych, które są związane
z praktyką i rozwojem nauk medycznych i biologicznych”
3
. Przedmio
towy zakres bioetyki obejmuje zagadnienia, które wcześniej ogarniały
swą refleksją etyka, teologia moralna i deontologia lekarska. Analiza
okoliczności powstania bioetyki uświadamia jednak przede wszyst
kim, iż jej narodziny wymusił postęp w medycynie. Rozwój nowych
działów medycyny, zastosowanie nowych rodzajów terapii oraz postęp
technologiczny wywołały potrzebę ocen normatywnych nowego typu.
Zadziałała w tym obszarze prosta zasada, że rozwój wiedzy łączy się
ze wzrostem nowych niewiadomych oraz że wiedza faktualna jako taka
nie wprowadza własnej normatywności, czynią to dopiero określone
jej interpretacje.
Inicjatorami powstania nowej dziedziny stali się więc ludzie, któ
rzy prowadząc badania naukowe lub lecząc chorych, pierwsi zetknęli
się z nowymi dylematami etycznymi. Kolejne dekady drugiej połowy
XX w. stały się w związku z tym okresem poważnych debat związa
nych z wprowadzeniem kryterium śmierci mózgowej, legalizacją abor
cji i powstaniem medycyny reprodukcyjnej, diagnostyką prenatalną,
postępem w transplantologii, ekspansją rewolucyjnych technologii ge
netycznych oraz eutanazją.
Szczegółowe ustalenia Warrena Reicha pozwalają wskazać, iż sam
termin bioetyka został wprowadzony w użycie niemalże jednocze
śnie przez Van Resselaera Pottera z Uniwersytetu Wisconsin oraz
Andre Hellegersa i Sargenta Shriwera z Uniwersytetu Georgetown
4
.
Powstały również od razu dwa różne podejścia do bioetyki — glo
balne w Wisconsin i węższe w Georgetown. Potter podjął bowiem
racjonalną refleksję nad procesami ewolucyjnymi, które zapewniłyby
gatunkowi ludzkiemu przetrwanie oraz nad odnalezieniem i wyod
rębnieniem tych programów rozwoju, których natura nie dostarczyła.
3
E. Sgrecia,
Manuale di bioetica, I Fondamenti ed etica biomedica
, Milano 1986,
s. 77.
4
Por. W.T. Reich, „The word ‘Bioethics’: Its birth and the legacies of those who
shaped it”,
Kennedy Institute of Ethics Journal
, 1994 (4), ss. 319335.
POWSTANIE I NATURA BIOETYKI
3
Hellegers zaś w swojej refleksji zajął się skutkami wpływu nowych
technologii biologicznych i medycznych na społeczeństwo
5
.
Zakres problematyki podejmowanej we współczesnych opracowa
niach wchodzących w obręb bioetyki pozwala na stwierdzenie, iż oba
te podejścia okazały się zasadne i ważne. Proces formowania się tej
dyscypliny nie zakończył się zresztą i wkracza w fazę rozważań me
tabioetycznych.
3. METODOLOGIA
Już to krótkie wprowadzenie uświadamia, że bioetyka jest dyscy
pliną niezmiernie młodą, istniejącą formalnie od lat siedemdziesiątych
XX w. Pojawia się w związku z tym pytanie, czy bioetyka może być
już teraz uznana za odrębną dyscypliną naukową? Poszukując odpo
wiedzi na nie, warto przyjrzeć się metodologii stosowanej w bioetyce,
która zgodnie z obowiązującymi standardami naukowymi pozostaje
miarą dojrzałości danej dyscypliny.
Dan Callahan w 1973 r. zwracał uwagę, iż bioetyka zmuszona jest
używać tradycyjnych sposobów analizy filozoficznej, które kładą na
cisk na logikę, spójność, precyzyjne użycie terminów i racjonalną ar
gumentację, przy uwzględnieniu osobistych odczuć oraz społecznych
i politycznych determinant zachowania. Procedury bioetyczne miały
służyć „tym lekarzom i biologom, których pozycja wymaga dokony
wania decyzji praktycznych”
6
.
Sprostanie tym wymaganiom zapewnił jednak przede wszystkim
interdyscyplinarny charakter bioetyki. Interpretacja nowych faktów
biomedycznych domagała się bowiem kompetentnej oceny z perspek
5
Historię tworzenia się poszczególnych ośrodków bioetycznych opisują m.in.:
W. Bołoz,
Życie w ludzkich rękach, Podstawowe zagadnienia bioetyczne
, Wydaw
nictwa ATK, Warszawa 1997, ss. 2731; T. Biesaga, „Początki bioetyki, jej rozwój
i koncepcja”, w: tenże
Podstawy i zastosowania bioetyki
, WN PAT, Kraków 2001, ss.
1318; R. Otowicz,
Etyka życia
, Wydawnictwo WAM, Kraków 1998, ss. 1335.
6
D. Callahan, „Bioethics as a discipline”,
Hasting Center Studies
, 1 (1973) ss.
6673. Cytat za A.R. Jonsen,
The Birth of Bioethics
, Oxford University Press, Oxford
1998, s. 326.
4
B WÓJCIK
tywy wielu dziedzin takich jak: filozofia, medycyna, biologia, socjo
logia, prawo, teologia, a nawet ekonomia. Współpraca przedstawicieli
tak wielu zróżnicowanych dziedzin uświadomiła przede wszystkim
ograniczoność stosowanych przez nich metodologii. Dzięki temu filo
zofowie zwrócili uwagę na rozbieżność pomiędzy poziomem abstrak
cji swoich rozważań a praktycznym charakterem problemów, przed
którymi stawali lekarze i naukowcy. Teologowie zostali zmuszeni do
zmiany swojego hermetycznego języka odwołującego się do natchnio
nych źródeł pisanych czy doktrynalnych. Naukowcy i lekarze hołdujący
często neopozytywizmowi i etycznemu sceptycyzmowi, otwierali swe
umysły na „miękkie” dane, które wcześniej ignorowali.
Interdyscyplinarny charakter bioetyki rodzi jednak i pytanie, w ja
kim stopniu bioetyka sprowadza się do biologii, etyki, czy też nauk
humanistycznych lub społecznych? Odwołując się do wspomnianych
już powyżej autorytetów, przywołam jeszcze opinię Edmunda D. Pel
legrino, który podkreśla: „Bioetyka jest i powinna być przedsięwzię
ciem interdyscyplinarnym, ale ‘etyka’ jest tym czego [ona] dotyczy,
a to oznacza, że w interdyscyplinarnym dialogu filozofia pozostaje
dyscypliną podstawową”
7
. W podobnym tonie John Harris stwierdza:
„centralną metodą badania bioetycznego jest filozofia moralna”
8
.
Kolejnym czynnikiem, który umożliwia bioetykom zrealizowanie
stawianych przed nimi zadań, stało się wypracowanie centralnej teorii,
w świetle której można by dokonywać identyfikacji danych nauko
wych, ich zestawiania i opracowywania. Najogólniej chodzi w takiej
teorii o wskazanie kontekstu antropologicznoaksjologicznego warun
kującego konkretne uzasadnienia w bioetyce. Z punktu widzenia tzw.
bioetyki personalistycznej (katolickiej), która najczęściej pozostaje ze
względów metodologicznych częścią teologii moralnej, kontekst ten
wyznaczają następujące przesłanki: (1) uznanie Boga jako źródło ży
cia; (2) personalizm chrześcijański — podstawowym kryterium bio
7
E.D. Pellegrino, „Bioethics as an Interdisciplinary Enterprise”, w: R.A. Carson,
C.R. Burns,
Philosophy of Medicine and Bioethics
, Kluwer Academic Publishers,
Netherland 1997, ss. 19n.
8
J. Harris (ed.),
Bioethics, Oxford Readings in Philosophy
, Oxford University
Press, Oxford 2001, s. 4.
POWSTANIE I NATURA BIOETYKI
5
etyki jest osoba: jej godność i dobro; (3) przyjęcie istnienia prawa
naturalnego jako obiektywnego porządku moralnego wpisanego w ro
zumnej naturze człowieka, niezależnie od prawa pozytywnego.
Fakt przyjmowania określonych aksjomatów w dyscyplinach na
ukowych pozostaje uprawomocnioną regułą. W bioetyce bardzo trudno
jest w związku z tym np. udowodnić, że życie jako takie jest więcej
warte od życia określonej jakości, pozostaje to kwestią określonych
wyborów. W konsekwencji bioetyka wnosi do współczesnej refleksji
nad biomedycyną „po raz pierwszy w dziejach, tak wyraźny charak
ter antyhipokratesowy”
9
. Wraz z odchodzeniem od lub reinterpretacją
tradycji hipokratejskiej nasilają się tendencje podważające etos judeo
chrześcijański, który usiłuje się zastępować bardziej uniwersalnymi
systemami.
Wśród fundamentalnych dzieł, których autorzy próbowali stwo
rzyć teoretyczne podstawy bioetyki świeckiej, można wspomnieć opra
cowania: L. Beauchampa J.F. Childressa,
Zasady etyki medycznej
10
;
R.M. Veatcha,
A Theory of Medical Ethics
11
9
K. Szewczyk, „Lęk, nicość i respirator”, w: M. Gałuszka, K. Szewczyk,
Umierać
bez lęku. Wstęp do bioetyki kulturowej
, PWN, WarszawaŁódź 1996, s. 43.
10
L. Beauchamp J.F. Childress,
Zasady etyki medycznej
, Książka i Wiedza, War
szawa 1996 (wydanie pierwsze w 1979 r.).
11
R.M. Veatch,
A Theory of Medical Ethics
, Basic Books, New York 1981.
12
H.T. Engelhardt,
Foundations of Bioethics
, Oxford University Press, New York
1986.
13
H. Kuhse (red.), Peter Singer,
Unsanctifying Human Life. Essays on Ethics
, Blac
kwell, Oxford 2002.
i H.T. Engelhardta,
Fo
undations of Bioethics
12
.
W dzisiejszych realiach szczególnie wpływowym myślicielem na
Zachodzie, który wprowadza szereg kontrowersyjnych opinii, jest Pe
ter Singer. Tytuł wydanego w 2002 roku zbioru artykułów Singera
Unsanctifying Human Life
13
, jasno precyzuje cel, jaki sobie postawił.
Pozostaje nim zdyskredytowanie istotnej z punktu widzenia tradycji
judeochrześcijańskiej kategorii świętości ludzkiego życia. Współcze
sne problemy etyczne, które przestały się wpisywać w ponadczasowe
systemy, wymagają — zdaniem Singera — regulacji z perspektywy
[ Pobierz całość w formacie PDF ]