Pozytywizm i Młoda Polska - opracowanie, SZKOŁA, Polski
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ZAGADNIENIA POZYTYWIZM I MŁODA POLSKA
sformatował TT
I. POJĘCIA I TERMINY
1. Organicyzm w światopoglądzie pozytywistów.
Organicyzm
-
nurt filozoficzny, będący pochodną ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu
widzenia biologa. Nurt ten zakłada, że społeczeństwo to organizm; koncepcja państwa jako organizmu; jeśli zachoruje
drobna nawet jego część, to całe społeczeństwo to odczuje.
Praca organiczna
- kierunek działalności i politycznej i publicznej w Polsce ukształtowany pod koniec pierwszej
połowy XIX w. Zwolennicy p.o. wysuwali hasła legalnej obrony polskiego bytu narodowego gł. przez postęp
gospodarczy i kulturalny, przeciwstawiając się ideom zbrojnej walki narodowo-wyzwoleńczej i poglądom
rewolucyjnym. Prekursorami p.o. byli m.in. działacze Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie z S. Staszicem,
rozwój zaś kierunku – począwszy od ok. 1840 - wiązał się z działalnością K. Marcinkowskiego w Poznańskiem, L.
Sapiehy w Galicji i A. Zamoyskiego w Królestwie Polskim.
Termin pojawił się po raz pierwszy ok. 1848, wprowadzony do publicystyki przez J. Koźmiana. P.o. głosząca hasła
solidaryzmu społecznego i organicystycznej koncepcji społeczeństwa, wg której miało ono spełniać te same funkcje co
skomplikowane organizmy biologiczne, była po upadku powstania styczniowego stałym składnikiem programów
tradycjonalistycznych, a także elementem programu społeczno-politycznego pozytywizmu. Hasło to, służące w ich
przekonaniu zwalczaniu ekonomicznego i społecznego zacofania kraju, pochwale pracy,,krzewieniu oświaty i
kształceniu ludu propagowali m.in. A. Świętochowski i B. Prus (Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju
społeczeństwa 1883). Postulowali oni p.o. w połączeniu z hasłami demokratyzacji życia społecznego i obyczajowego
oraz ze światopoglądem laickim, empiryzmem i determinizmem. W Galicji hasło to głosił ekonomista
S.Szczepankowski, w Wielkopolsce zaś - patron kółek rolniczych M. Jackowski.
2. „Scjentyzm” jako fundament światopoglądowy pozytywizmu.
Scjentyzm to zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu jako do jedynego źródła rzetelnej wiedzy
i dyrektyw skutecznego postępowania.
Scjentyzmowi towarzyszy mniej lub bardziej konsekwentnie monizm przyrodniczy, który ujmuje historię jako
swoistą odmianę procesu przyrodniczego, jako jego część, i w następstwie tego – rozpatruje zmienność historyczną jako
proces prawidłowościowy, przebiegający w sposób deterministyczny, a zarazem stopniowy (ewolucyjny) i przynoszący
w każdej fazie następnej postęp w stosunku do faz poprzednich. W szczególności pozytywizm przypisuje czynnikom
materialnym znaczenie doniosłe, a czasem decydujące o całokształcie życia społecznego.
3. Co to jest tendencja w literaturze? Podaj przykłady.
Literatura tendencyjna – nazwa obejmująca utwory powieściowe i nowelistyczne wczesnego pozytywizmu,
powstałe w latach 60. i 70. XIX w., służące podstawowemu założeniu kierunku –
utylitaryzmowi
literatury. Twórczość
literacka miała dostarczać wierzytelnej wiedzy o współczesnym świecie oraz przyczyniać się „do rozwoju i
udoskonalenia, a w rezultacie do uszczęśliwienia najprzód danego społeczeństwa, a następnie i całej ludzkości” (P.
Chmielowski
, Utylitaryzm w literaturze, „
Niwa
”
1872r.). Realizację owych postulatów stanowiły m.in. wczesne
powieści E. Orzeszkowej (
Ostatnia miłość
1867,
W klatce
1869,
Na prowincji
1869,
Pan Graba
1869-70,
Pamiętnik
Wacławy
1871 i in.), M. Bałuckiego (
O kawał ziemi
1872,
Byle wyżej
1875), nowele H. Sienkiewicza (
Humoreski z teki
Worszyłły
1872).
Strukturę powieści tendencyjnej wyznaczały: ówczesny światopogląd pozytywistów, ich koncepcje społeczeństwa i
człowieka oraz nierozłącznie z nimi związana społeczna etyka. Za podstawowe elementy tej struktury uznaje się:
1. postacibohaterów„wzięte z życia”, o celowo dobranych i z góry określonych cechach charakteru, które
świadczyć miały o decydującym wpływie środowiska na jednostkę i nie mogły budzić wątpliwości co do jej
oceny (konstrukcje mające walor wzorca lub odstręczającego przykładu);
2. losy bohaterów ukazywane zgodnie z zasadą „życiowego prawdopodobieństwa” w ciągu chronologicznym i
przyczynowo – skutkowym, zmierzającym do jednoznacznego rozwiązania; wynikający z nich morał miał być
świadectwem niewzruszonego porządku moralno – społecznego na ziemi; szczególnie charakterystycznym
wariantem konstrukcji losów ludzkich w lit. tendencyjnej była „obecność zwycięskiego bohatera
pozytywnego, ukazującego drogę skutecznej realizacji programu społecznego i moralnego” pisarza (M.
Żmigrodzka,
Strategia powieści tendencyjnej
);
3. narrator – podmiot literacki, ingerujący świadomie i programowo w przedstawiony świat, interpretujący i
oceniający postępowanie bohaterów, opatrujący ich losy moralistycznym komentarzem, nawiązujący dialog z
czytelnikiem.
Z taką koncepcją powieści łączyło się przekonanie o możliwości harmonijnego współżycia człowieka z
otaczającym go światem, który, stawiając jednostce określone żądania, otwiera przed nią zarazem nieograniczone
możliwości w zakresie użyteczności społecznej, a tym samym może ją obdarzyć pełną satysfakcją. Ten optymistyczny
model losu ludzkiego przeobrazić się miał wkrótce, pod wpływem nowych społecznych doświadczeń pisarzy, w model
całkowicie przeciwstawny, który określił charakter i strukturę realistycznej powieści lat 80.
1 / 131
ZAGADNIENIA POZYTYWIZM I MŁODA POLSKA
sformatował TT
4. Co to jest powieść tendencyjna?
Najwcześniejsze lata literatury pozytywistycznej upłynęły pod znakiem tendencyjności. Był to okres formowania
się programu, w którym ważne miejsce wyznaczono literaturze. Obok gwałtownych sporów z epigonami poezji
romantycznej skupiono uwagę na wychowawczej i utylitarnej roli dzieł literackich oraz znaczeniu wyboru postaci
pozytywnego bohatera. Na szczególną uwagę zasługuje tu artykuł E. Orzeszkowej
Kilka uwag nad powieścią
, w którym
autorka przedstawia ogólne założenia powieści tendencyjnej:
„ W piśmiennictwie dzieło sztuki powinno mieć myśl szeroką, cel obchodzący ogół, aby ocenionym być wysoko i
pożytecznym; inaczej staje się piękną gadaniną, brzmiącym, ale próżnym dźwiękiem, cackiem dobrym do bawienia
dzieci. Z takich potrzeb i przekonań zrodziła się najpowszechniejsza dziś i najogólniej ulubiona tendencyjna powieść.
Powieść tendencyjna wywiera większy wpływ na rozum niż na wyobraźnię. Obudzenie gorączkowej ciekawości
nie jest jej celem; dla postaci, które przedstawia, a z których każda wciela w siebie jakąś ideę – nie wybiera ona dróg
cudownych, nadzwyczajnych, zdumiewających, ale prowadzi je torem zwykłym ludzkości – właśnie dlatego, aby w
przedstawionych istnieniach podawać ogółowi naukę, której z wyjątkowych trafów czerpać by nie mógł”.
Swoje koncepcje realizowała Orzeszkowa w licznych utworach tendencyjnych pisanych w latach 60-tych i na
początku 70-tych (
Ostatnia miłość, Pan Graba).
W recenzji
Pana Graby
Henryk Sienkiewicz stwierdzał: „Powieść
tendencyjną można uważać za broszurę o artystycznej formie, dowodzącą pewnych zasad w sposób plastyczny, to
znaczy na przykładach z życia wziętych”.
Schematy utworów tendencyjnych oparte były zatem na wyrazistej publicystycznej tezie, na prymacie celów
dydaktycznych i utylitarnych nad poznawczymi, na powielaniu pewnych wzorcowych konstrukcji fabularnych. Proza ta
różni się od dotychczasowej znacznym ograniczeniem intrygi miłosnej i wprowadzenie na jej miejsce pierwiastków
ideowo-programowych. Wiązało się to ściśle ze sposobami kreowania postaci, ujmowanych za pomocą techniki
„czarno-białej”, „pozytywno-negatywnej”.
powieść tendencyjna
- podporządkowana propagowaniu haseł "pracy organicznej" i "pracy u podstaw";
występująca w dwu zasadniczych odmianach: pierwsza - nawiązywała do formuły melodramatycznej uatrakcyjnionej
wątkami sensacyjnymi, w które wpisywano czarno-białe charakterystyki środowisk i wartości; druga - odwoływała się
do późno oświeceniowej tradycji powieści humorystyczno-satyrycznej; wszystkie odmiany powieści tendencyjnej
zmierzały do jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności propagowanej
tezy; rezygnowano więc z pogłębionych portretów psychologicznych bohaterów na rzecz idealizowanych postaci
pozytywnych skontrastowanych z każdym względem przeciwnikami ich poglądów; autor powieści tendencyjnej
(podobnie jak opowiadania i noweli) zakładał bowiem wstępnie potrzebę przekonania odbiorców o słuszności jakiejś
sprawy (np. konieczności kształcenia dzieci wiejskich, potrzebie przełamywania barier społecznych i dążenia do
solidaryzmu narodowego), a potem tworzył sytuację fabularną, która słuszność tę bez wątpliwości uzasadnia.
Lektury dodatkowe:
T. Cieślikowska –
Problem tendencyjnej powieści pozytywizmu
, Prace Polonistyczne 16 (1960)
J. Cybienko –
Koncepcje powieści tendencyjnej w polskiej krytyce 60.-70-tych lat XIXw
., Przegląd Humanistyczny
6/1969.
5. Nietzscheanizm młodopolski.:
W pierwszej fazie rozwoju M.P. zjawiskiem charakterystycznym była recepcja filozofii niemieckiej A.
Schopenhauera i F. W. Nietzschego- poszukiwanie źródeł siły duchowej.
Filozofię N. w M.P. powitano z radością jako wyraz romantycznego buntu przeciw wszystkim fetyszom i
dogmatom epoki, przeciw deterministycznym teoriom dziedziczenia i środowiska, przeciw panoszącej się „ideologii
przeciętności”, szablonowego wychowania, filisterskiego użycia, przeciw nauce, filozofii i sztuce gubiących się w
szczegółach i zatracających w detalach rozumienie i poczucie całości.
Małej epoce, produkującej małych ludzi przeciwstawiał N. swój gest wielkości, swoja wole mocy, i ideał
nadczłowieka.
W N. zafascynował modernistów przede wszystkim jego potężny, burzycielski gest. Był wrogiem demokracji i
krytykiem moralności chrześcijańskiej. Demokracji zarzucał, że preferuje przeciętność, równa w dół, niweluje naturalne
różnice między ludźmi. Chrześcijaństwo było dla niego religią słabych i nędznych, bo na czoło swoich przykazań
wysuwało miłosierdzie i litość. Przeciwstawiał im zasadę nierówności i moralności panów. Za najwyższą wartość
uznawał życie i wolność jednostek silnych, bo tylko one mogą zapewnić sobie wolność i tylko im przysługują
wszystkie prawa, a nie beztwórczemu pospólstwu przeciętności. Człowiek współczesny był dla niego formą
przejściową, a więc skazana na zagładę. Sensem świata miało być urzeczywistnienie nowego typu życiowego, którego
znakiem i symbolem było pojęcie Nadczłowieka. Nadczłowiek – wielka nadzieja i zadanie ludzkości, cel ostateczny,
istota doskonała – mędrzec, twórca, bohater zarazem. Bez względu na ocenę moralną owych pomysłów, dla pokolenia
modernistów był autor „Zaratustry” „biegnącym ogniem, budzącym wszystko gnuśne, wypłaszającym z kryjówek
wszystko zakłamane”, był wychowawcą i przewodnikiem, wyrąbującym drogę przez trzęsawiska obłudy, mierności i
ciasnoty wszystkiemu „co twórcze, co przyszłość wywyższonego człowieka ze sobą niesie”.
Friedrich Nietzsche
• twórca tzw. "filozofii życia XIX/XX w.";
• przedstawiciel immoralizmu;
2 / 131
ZAGADNIENIA POZYTYWIZM I MŁODA POLSKA
sformatował TT
• przeciwstawia się dekadentyzmowi;
• propaguje kult życia, wiarę w jego sens i skuteczność energicznego działania; podstawą wszelkich ocen
powinny być jedynie własne kryteria moralne, nie zaś narzucone z zewnątrz
• głosił, że jedynie słuszną zasadą jest działanie "poza dobrem i złem";
• w działaniu motorem jest wewnętrzna "wola mocy", która decyduje o pozycji człowieka w społeczeństwie;
• torował drogę ludziom silnym i twórczym, posiadającym własną moralność, dynamicznym ("samolubstwo
dostojnych jest stanem świętym") i usprawiedliwiał ich działanie, jednocześnie głosząc pogardę dla wszelkiej
słabości;
• głosił sens istnienia "nadludzi" - tych, którzy stali się nimi dzięki samodoskonaleniu i wewnętrznej sile,
• moralność nadludzi przeciwstawiał moralności ludzi słabych, za jaką uznawał moralność chrześcijańską;
6. „Modernizm” i „neoromantyzm” jako antynomie młodopolskie.
Na epokę Młodej Polski przypada szczególnie liczna inwazja rozmaitych –izmów. Dwa z nich stanowią
konkurencję dla „Młodej Polski” jako określenia całej epoki, choć naprawdę zwracają uwagę na jej dwie - wyraźnie
przeciwstawne – cechy. Są to „modernizm” i „neoromantyzm”. „Modernizm” jest nazwą na tyle ogólnikową, że
używany bywa wymiennie z nazwą „Młoda Polska” (Kazimierz Wyka zaproponował nazwę „modernizm” dla wczesnej
fazy Młodej Polski, do roku 1900). W tamtym okresie (funkcjonowała wówczas polska nazwa: „nowa sztuka”)
podkreślał „modernizm” to wszystko, co było w ówczesnym pojęciu nowe, i to zarówno w sferze światopoglądowej jak
i w sferze realizacji artystycznej. „Neoromantyzm” natomiast umieszczał nowy ruch w określonej tradycji
historycznoliterackiej. Użyty wcześniej przez Wilhelma Feldmana i Edwarda Porębowicza, do rangi nazwy całej epoki
został podniesione przez Juliana Krzyżanowskiego w jego książce „Neoromantyzm polski”. Miał on nawiązywać do
idei starej romantyki jako „dopełnienie się romantyzmu”.
7. Młodopolski oniryzm na wybranych przykładach.
Literatura oniryczna to taka literatura, która wykorzystuje sen bądź jako motyw, bądź jako swoistą zasadę
kompozycyjną. Sen w literaturze młodopolskiej występuje jako zasada budowy świata w wielu utworach B.Leśmiana,
gdzie świat przedstawiony rządzi się swoimi prawami i zacierają się w nim granice między tym, co ma być uznane za
realne, a tym, co wyobrażone.
U podstaw liryki Leśmianowskiej zdawał się kryć subiektywny idealizm i ekspresjonizm. Nie był poetą
odtwarzającym zjawiskową postać i wygląd rzeczywistości, lecz jakby z najgłębszego, wewnętrznego impulsu
kreacjonistą, który sobie stwarzał swój własny świat, fantastyczny, alogiczny jak sen, widmowy, nierealny,
niesamowity, choć pulsujący zarazem biologiczną potęgą sił witalnych, świat odczłowieczony, zamieszkany przez
dziwne, osobliwe, kalekie stwory, jakie stwarzała jego osamotniona wyobraźnia poety nie przystosowanego do świata,
w jakim żyć mu wypadło. Leśmian był jedynym w liryce polskiej poetą światów nie istniejących, bytów, które być
miały, ale ich nigdy nie było, poetą zjaw z pogranicza halucynacji i snów, tego co widmowe, nieokreślone, niekiedy
upiorne i niesamowite jak marzenie senne. Jednocześnie jego twórczość przenikała z wyłącznością prawie obsesjonalną
dwie sprawy: żywioł przyrody i zagadnienie istnienia, jego rzeczywistości i jego granic. Jak w najbardziej
reprezentatywnym wierszu „Topielec” ze zbioru Łąka, w którym bezimienny wędrowiec i przybysz znikąd, zbiegłszy
cały świat zapragnął nagle przeniknąć „zieleń samą w sobie” i wiedziony głosem demona brnie coraz dalej w tajemnice
natury, aby się w niej ostatecznie zgubić, rozpłynąć i rozproszyć. Natomiast zjawisko życia, traktowane w liryce
Leśmiana w kategoriach biologiczno-zmysłowych, zagrożone było od początku w jego świecie poetyckim widmem
nicości, wieczną pustką i próżnią, jaka się rozprzestrzenia poza śmiercią. Co więcej, ono samo wydawało się
złudzeniem i przywidzeniem subiektywnej jaźni. Tak jak w innym utworze – „Balladzie bezludnej” - przedziwnej
opowieści o tym, czego nigdy nie było, co być mogło czy chciało, ale się nie spełniło. Poezja Leśmiana i jego
fantazjotwórstwo przejawiało się nie tylko w pojmowaniu życia jako snu o śnie, ale napełniało też poetycki świat jego
wierszy najprzedziwniejszymi stworami jakichś kalekich, groteskowych, koszmarnych bytów, sztucznie przez ich
stwórcę ożywionych i upsychicznionych. Ten motyw metafizycznego niepokoju doszedł silnie do głosu zwłaszcza w
ostatnich tomach Leśmiana, w Napoju cienistym i w Dziejbie leśnej. Snują się przez te wiersze jakieś widma i cienie,
wspomnienia dawno pogrzebane, przez aleje cmentarne, w przygnębiającej pustce jesiennych wieczorów, w zasnuty
deszczem, rozpłakany czas ciągnie korowód pogrzebowy. I oto u kresu swej wędrówki niezmordowany tropiciel i
poszukiwacz tajemnicy dociera do bram wieczności, aby odkryć po tamtej stronie jedynie próżnię i lodowatą pustynię,
spowitą w upiorną ciszę. Jak w innym niezwykle symptomatycznym dla filozofii Leśmiana wierszu o „Dziewczynie”,
utrzymanym w typowym dla poety ujęciu balladowym. Wszystko okazuje się iluzją, snem zwodniczym, a jedyną
rzeczywistością jest „tylko płacz i żal i mrok i niewiadomość i zatrata”.
Oniryzm to także zapis snu, polegający na podporządkowaniu budowy tekstu jego swoistym regułom, co wyraża
się w luźności związków między elementami, w kwestionowaniu zasad logiki i racjonalności. To zjawisko
charakterystyczne dla literatury XX wieku, przede wszystkim surrealizmu.
3 / 131
ZAGADNIENIA POZYTYWIZM I MŁODA POLSKA
sformatował TT
8. Na dowolnym przykładzie wyjaśnij pojęcie dekadentyzm – źródła światopoglądowe, modelowe
postaci literackie.
DEKADENTYZM
– (decadence = schyłek, chylenie się ku upadkowi), postawa wobec kultury i społeczeństwa
ukształtowana w 2 poł. XIX i na początku XX w. (stąd określenie fin de siécle) w twórczości modernistów, oparta na
przekonaniu o nieuchronnie nadciągającym zmierzchu kultury europejskiej; nacechowana sceptycyzmem poznawczym,
pesymizmem, negowaniem wartości społecznych i moralnych, egocentryzmem, atrofią uczuć i woli. Przekonanie o
kryzysie współczesnej cywilizacji, charakterystyczne dla dekadentyzmu znalazło oparcie m.in. w filozofii F.
Nietzchego.
Podłożem dekadentyzmu były skomplikowane procesy społeczno-ekonomiczne, przede wszystkim industrializacja,
naruszająca dotychczasowe więzi społeczne, rodząca nowe konflikty międzyludzkie itd.
Opis lub manifestację dekadentyzmu przyniosły liczne utwory, m.in. J. K. Huysmansa Na wspak, O. Wilde’a
Portret Doriana Graya, M. Nordaua Entartung, Die Krankheit des Jahrhundert.
Termin dekadentyzm użyty po raz pierwszy przez Th. Gautiera w przedmowie do Kwiatów zła Ch. Baudelaire’a
(1868) i został spopularyzowany we Francji m.in. dzięki czasopismu Decadent, oznaczał początkowo ogólne tendencje
występujące w poezji symbolistów (Baudelaire, P. Verlaine, A. Rimbaud i in.), używany był też jako nazwa prądu
literackiego. Cechy dekadentyzmu odnajdowano już w niektórych utworach Goethego i romantyków – Chateaubrianda,
Musseta, Lermontowa, Puszkina, Byrona, oraz w powieści rosyjskiej w poł. XIX w. (Turgieniew); szukano też dla nich
prawzorów w kulturze starożytnej, w schyłkowym okresie cesarstwa rzymskiego. W Polsce termin ten pojawił się w
krytyce literackiej w połowie lat osiemdziesiątych. Określano nim początkowo w publicystyce i literaturze
współczesnej zjawiska z dziedziny psychologii społecznej, a nawet psychopatologii, jako rodzaj „neurozy”, „choroby
wieku”. Pisarze z pokolenia pozytywistów oraz młodsi tworzący w tym samym czasie próbowali zanalizować „chorobę
wieku”, jej przyczyny i skutki oraz sposoby jej zwalczania. (H. Sienkiewicz Bez dogmatu, E. Orzeszkowa
Melancholicy, Dwa bieguny, A. Mańkowski Hrabia August, L. Belmont W wieku nerwowym, M. Gawalewicz Mgła...).
Termin dekadentyzm nie utrzymał się w Polsce jako nazwa prądu czy kierunku literackiego. Stosowano go u nas
zwykle z odcieniem pejoratywnym. W literaturze polskiej funkcjonują nazwy: symbolizm, modernizm, Młoda Polska.
Terminem dekadentyzm określa się bądź „pewien typ osobowości występujący wówczas” (K. Wyka), bądź – szerzej –
pewne wzory zachowań pozwalające sytuować go „na skrzyżowaniu teorii kultury i historii idei” (R. Zimand).
U schyłku lat dziewięćdziesiątych postawy dekadenckie stały się częste wśród młodzieży. Dekadentyzm
traktowany przez młode pokolenie jako wynik rozczarowania do życia społecznego i jego typowego produktu, tj. do
współczesnego filistra” (A. Górski) był świadomą negacja idei, obyczajów, kultury i sztuki mieszczańskiego świata,
wrogiego jednostce, wolności, sprawiedliwości (opozycja mieszczanin – dekadent znamienna była dla okresu Młodej
Polski, kiedy to dekadentyzm utożsamiano niejednokrotnie z obrona godności ludzkiej). W sferze obyczajów
manifestował się on najpełniej w stylu życia artysty-cygana, który szukał ucieczki od rzeczywistości w alkoholu,
narkotykach i sztuce. Literackim wyrazem dekadentyzm stała się przede wszystkim poezja epoki modernizmu i typowe
dla niej formy uczuciowości: melancholia, zniechęcenie, rozpaczliwy hedonizm, pożądanie nirwany lub śmierci,
tendencje anarchistyczne (K. Tetmajer, S. I W. Korab Brzozowscy). Dekadent pojawił się również jako bohater
literacki licznych powieści i dramatów młodopolskich pokolenia (I. Dąbrowski, S. Przybyszewski, W. Berent i in.).
Cechy, którymi został w tych utworach obdarzony (wybitna inteligencja, skłonność do refleksji i relatywizowania
wszelkich pojęć, poglądów o zasad, brak konstruktywnej koncepcji życia, niezgoda na świat, a zarazem niemożność
podjęcia walki z nim, poczucie tragizmu istnienia, uwielbienie sztuki jako jedynej wartości i pełna świadomość własnej
niemocy twórczej), pozwalają w nim widzieć zapowiedź bohatera nowoczesnej literatury, skupiającego w sobie
egzystencjalne niepokoje XX w.
9. Dekadentyzm i aktywizm młodopolski na wybranym przykładzie np. Kazimierz Przerwa- Tetmajer
Dekadentyzm( franc
.
decadence-schyłek, chylenie się ku upadkowi) postawa wobec kultury i społeczeństwa w 2
poł. XIX w. i na pocz. XX w. W twórczości modernistów, oparta na przekonaniu o nieuchronnym zmierzchu kultury
europejskiej, nacechowana sceptycyzmem poznawczym, pesymizmem, negowaniem wartości społ. i moralnych,
egocentryzmem, atrofią uczuć i woli.
W Polsce ten termin pojawił się w krytyce literackiej w połowie lat osiemdziesiątych, nie utrzymał się jako nazwa
prądu czy kierunku lit, ustępując miejsca terminom symbolizm, modernizm.
Kazimierz Tetmajer (1865-1940)
Tetmajer jest twórcą poezji programowych Młodej Polski i został uznany za "poetę pokolenia". Pierwszy tom jego
wierszy pt. "Poezje" wydany w 1891 r. stanowi umownie początek epoki Młodej Polski. Jego twórczośćrejestruje
wszystkie elementy światopoglądu i stylu modernistycznego: od impresjonistycznej nastrojowości, przez dekadentyzm i
wyobcowanie artysty w społeczeństwie, po symbolizm i fascynację folklorem podhalańskim.
Poezja nastrojowa:
W "Poezjach" Tetmajer odmalowuje posępny i nieprzyjazny obraz rzeczywistości końca XIX w. Jest to czas
upadku wartości, naporu intelektualnej pustki i bezsensowności istnienia. Przykładem mogą być wiersze zaczynające
się od słów: "Co warte słońce", "Zasnąć już", "Jak dziwnie smutne, posępne, złowieszcze", "Wszystko umiera z
smutkiem i żałobą" i in. W poezji tej szczególnie uwydatniają się akcenty dekadenckie: konflikt artysty z nieżyczliwym,
filisterskim otoczeniem (w wierszu "Evviva l'arte!"), chęć ucieczki przed smutną rzeczywistością, ucieczki w nirwanę
4 / 131
ZAGADNIENIA POZYTYWIZM I MŁODA POLSKA
sformatował TT
("Hymn do Nirwany"), poczucie upadku kultury, schyłkowości naszej cywilizacji ("Koniec wieku XIX", "Przeżytym").
W tych warunkach nawet miłość jest skażona przemijaniem, chwilowością, czemu poeta daje wyraz w erotykach, w
których najdobitniejszym akcentem jest "rozpaczliwy hedonizm" - ucieczka w chwilę rozkoszy, zapomnienie się w
miłości zmysłowej w poczuciu nadchodzącej katastrofy. Do najbardziej wymownych erotyków należą: "Ja, kiedy usta
ku twym ustom chylę", "Lubię, kiedy kobieta...".
Symbolizm:
Jednym z najsłynniejszych wierszy Tetmajera jest "Na Anioł Pański" z tryptyku "Dzwony". Przesłaniem tego
wiersza jest pogłębiające się poczucie przygnębienia życiem i przemijaniem. Tło wiersza stanowi wieczorne bicie
dzwonów, a krajobraz to smętne moczary, trzęsawiska, groby, płynąca woda. Ten smutny pejzaż wraz z płynącą rzeką,
która w końcu ginie w głębinach morza, może ilustrować sens ludzkiej egzystencji. Poeta posługuje się tu bogatą
symboliką (zmrok, groby, puste pola, płynąca rzeka i in.), która czasem jednak ociera się o alegoryczność
Tatrzański impresjonizm:
Osiedlenie się w Zakopanem spowodowało zwrot w twórczości Tetmajera. Zafascynowała go tematyka tatrzańska,
potęga przyrody górskiej, świeżej i nieujarzmionej. Ucieczka w góry będzie jeszcze jednym ze sposobów ucieczki od
przerażającej rzeczywistości. Opisy Tatr poeta tworzył techniką impresjonistyczną, przy użyciu walorów świetlnych,
dźwiękowych i zapachowych, co w sumie daje efekt malarski i niemal dotykalny.
Pejzaż jest pełen światła i koloru, ale nie ma wyraźnych konturów. Pozwala to uchwycić ulotny moment, wrażenie
chwili, kiedy padające światło objawia oczom obserwatora coraz to inny widok. Technika ta występuje wyraźnie w
wierszach: "Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej", "Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem
Gąsienicowym)".
Folklor podhalański:
Pod koniec XIX w nastąpiło odkrycie Zakopanego jako miejscowości letniskowej i uzdrowiskowej dla przybyszów
z miasta. Miało to miejsce za sprawą Tytusa Chałubińskiego (warszawskiego lekarza) i Stanisława Witkiewicza, ojca
Witkacego. Do Zakopanego zaczęli zjeżdżać się artyści (m.in. J. Kasprowicz, K. Przerwa-Tetmajer), którzy budowali
domy w stylu ludowym (tzw. styl zakopiański, rozpropagowany przez S. Witkiewicza), a nawet żenili się z góralkami.
Był to jeden z przejawów XIX-wiecznej chłopomanii, zjawiska odnotowanego chociażby w "Weselu" Wyspiańskiego.
W tym czasie rodzi się również zainteresowanie gwarą podhalańską, czemu dają wyraz liczne stylizacje w utworach
końca XIX w lub spisywanie podań góralskich z zachowaniem pisowni fonetycznej. Tetmajer zetknął się z
najsłynniejszym z góralskich gawędziarzy tej epoki, Sabałą, którego opowieści spisał w tomie "Na Skalnym Podhalu"
(1903 - 1910). Tematykę góralską podejmuje również powieść Tetmajera "Legenda Tatr" (1910 - 1911), składająca się
z dwóch części: część I "Maryna z Hrubego", część II "Janosik Nędza Litmanowski".
10. Na dowolnym przykładzie wyjaśnij pojęcie symbolizm – charakterystyka, źródła, literatura i
zjawiska pozaliterackie.
Termin „symbolizm” był związany genetycznie z literaturą francuską XIX w. W 1886 r. ukazał się organ nowej
szkoły „Le Symbolisme” i tegoż roku na łamach dziennika „Le Figaro” pierwszy manifest symbolizmu, podpisany
przez dwu poetów, Jeana Moreasa i Paula Adama.
Od początku położono nacisk szczególny na sens i zawartość ideową nowej poezji (S. Mallarmé). Wypracowano
nowatorski program głoszący, że poezja winna wyrażać to, co niewyrażalne i docierać tam, gdzie nie dociera racjonalne
poznanie. Zadaniu temu ma służyć odpowiednio kształtowany język poetycki, który nie nazywa rzeczy bezpośrednio
(stąd rola symbolu), posługuje się sugestią, oddziałuje poprzez swoiście kształtowaną warstwę brzmieniową
wypowiedzi i jej silną metaforyzację, rezygnuje ze zracjonalizowanego dyskursu. Forma poetycka nie jest z góry dana,
za każdym razem kształtuje się od nowa (wiersz wolny).
Symbolizm najpełniej doszedł do głosu w liryce, podejmującej często wątki baśniowo-legendarne, archaiczne,
egzotyczne, ale też wyrażającej fascynację wielkim miastem współczesnym. Oddziałał na dramat, operujący nastrojami
i wieloznacznościami (M. Maeterlinck). W powieści natomiast przyczynił się do jej liryzacji, a pośrednio – do
ukształtowania strumienia świadomości. W literaturze Młodej Polski najpełniejszy wyraz znalazł w programie
literackim i twórczości poetyckiej B. Leśmiana oraz S. Wyspiańskiego.
Na przykład w „Nocy listopadowej” S. Wyspiańskiego poprzez uruchomienie fantastycznej aparatury
symboliczno-ekspresjonistycznej, w której historia zmieszała się z nadbudowującą się nad nią mitologią, wyrażona
została myśl walki za wszelką cenę. Kamienne posągi bogów greckich, zdobiące aleje parku Łazienkowskiego, ożywają
w noc listopadową, włączają się w działania ludzkie, inspirują je i aranżują. Wydarzenia tej nocy zdają się powtarzać
antyczny mit o Korze-Prozerpinie, zstępującej w jesienny czas w posępne otchłanie podziemnego królestwa jej
kochanka i męża Plutona. Rytm przyrody zdaje się odbijać owo odejście i ów przyszły powrót. W „Nocy listopadowej”
snuje się ta analogia między pięknym mitem a historią narodu, jako swoiste przesłanie ideowe. „Listopad to dla
Polaków niebezpieczna pora”. Zimny, jesienny wicher gasi przedwcześnie pożar, który miał być sygnałem do
powszechnego powstania. Listopadowy księżyc sieje upiorne blaski. Smutek więdnącej i zgaszonej przyrody przywodzi
myśl o grobach i umarłych, kładzie się tłoczącym ciężarem na dusze ludzkie, paraliżuje od początku działanie. Przyroda
zdaje się zastępować antyczne fatum, determinować bieg wydarzeń, decydować o upadku powstania. W dramacie
zmagają się jak gdyby dwie przeciwstawne siły, poryw ku wyzwoleniu i nieuchronne chylenie się ku śmierci. Ten
pierwszy znajduje symboliczny wyraz w olimpijskim motywie Pallady i Aresa, demonicznych inspiratorów powstania
5 / 131
[ Pobierz całość w formacie PDF ]