PODSTAWY TEORII KSZTAŁCENIA, Studia, Teoretyczne podstawy edukacji
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->ks. dr Dariusz Stępkowski sdbUniwersytet Kardynała Stefana WyszyńskiegoWydział Nauk PedagogicznychPODSTAWY TEORII KSZTAŁCENIA(skrypt do uŜytku studentów)SPIS TREŚCIWprowadzenie1. Teoria kształcenia jako dyscyplina pedagogiczna1.1. Geneza teorii kształcenia/dydaktyki1.2. Obszar badawczy (przedmiot) teorii kształcenia/dydaktyki1.3. Podstawowe pojęcia teorii kształcenia/dydaktyki2. Między społecznym a pedagogicznym zadaniem edukacji2.1. Pytanie o szkołę, czyli zarys teorii systemu edukacyjnego2.2. Krytyka szkoły i propozycje reform3. Jak moŜliwe jest nauczanie-uczenie się?3.1. Filozoficzne teorie kształcenia3.2. Psychologiczne teorie kształcenia3.3. Pedagogiczne teorie kształcenia4. Kształcenie jako proces celowościowy4.1. Rodzaje działania pedagogicznego4.2. Wyznaczanie i badanie celów kształcenia4.3. Klasyfikacja celów kształcenia5. Teoria szkolnego programu nauczania5.1. Pojęcie i funkcje programu szkolnego5.2. Materiał kształcenia i jego analiza5.3. Standardy nauczania a róŜnicowanie wymagań5.4. Struktura treści kształcenia5.5. Czy trzeba planować kształcenie, czyli niewidzialna pedagogia6. Główne metody pracy dydaktycznej6.1. Pojęcie metody6.2. Klasyfikacja metod6.3. Metoda eksponująca (poglądowa)6.4. Metoda podająca6.5. Metoda problemowa6.6. Metoda praktyczna7. Badanie i ocenianie osiągnięć edukacyjnych7.1. Sprawdzanie a róŜnicowanie osiągnięć uczniów7.2. Metody pomiaru dydaktycznego7.3. Ocena szkolna i ocenianie osiągnięć uczniów8. Formy organizacyjne kształcenia iśrodkidydaktyczne8.1. Formy organizacji kształcenia8.2.Środkidydaktyczne9. Proces kształcenia: przebieg, zasady i planowanie9.1. Proces kształcenia i jego cechy9.2. Style nauczania9.3. Zasady nauczania9.4. Planowanie pracyZakończenieWprowadzenieWe współczesnej pedagogice wyraźnie dostrzega się dąŜenie do specjalizacji. W wieluprzypadkach przynosi ono pozytywne skutki. Niestety czasami prowadzi do szkodliwegoseparatyzmu, polegającego na rozdzielaniu dyscyplin, które głęboko się ze sobą wiąŜą. Z takąwłaśnie sytuacją mamy do czynienia w przypadku teorii kształcenia i teorii wychowania.Wskutek gwałtownego przyrostu wiedzy dotyczącej nauczania i uczenia się, zwłaszczapod wpływem zainicjowanej w Polsce pod koniec lat dziewięćdziesiątych minionego stuleciareformy systemu oświaty, która obecnie przybrała postać reformy programowej, osłabiła sięświadomośćwięzi istniejącej między kształceniem (nauczaniem-uczeniem się) akształtowaniem (wychowaniem). Coraz częściej to pierwsze wyjaśnia się jako procestransmisji wiadomości teoretycznych i sprawności praktycznych. Wskutek tego niechętniemówi się w szkole o kształtowaniu osobowości przez nauczanie albo wychowującymwpływie kształcenia. Zamiast tego na pierwszy plan wysuwana jest kwestia maksymalizacjiefektów nauczania.Mimo tych zmian edukacja ma tylko wówczas sens, gdy jest jednością (teorii) kształceniai (teorii) wychowania. Rozdzielne traktowanie tych dziedzin szkodzi kaŜdej z nich. Na towłaśnie ponad dwieście lat temu zwrócił uwagę Johann Friedrich Herbart (1776-1841),niemiecki klasyk pedagogiki, uznawany za pioniera naukowej teorii kształcenia. Jegokoncepcja nauczania wychowującego lub wychowania przez nauczanie (niem.erziehenderUnterricht)do dziś nie straciła nic na aktualności i będzie głównym punktem odniesienia wponiŜszych rozwaŜaniach.Nie oznacza to oczywiście,Ŝeprezentowany zarys ogranicza się do zdezaktualizowanychkwestii historycznych. Wprost przeciwnie, celem wykładu jest zaznajomienie studentów zaktualnym stanem wiedzy na temat oddziaływań kształcących i kształtujących. Niemniejjednakźródłemkrytycznego dystansu wobec nowoczesnych propozycji edukacyjnych jestHerbartowski postulat rozwijania w wychowanku wszechstronnych zainteresowań, przez cobędzie się on rozwijał nie tylko intelektualnie, lecz równieŜ duchowo i moralnie.1. Teoria kształcenia jako dyscyplina pedagogicznaJeszcze do niedawna na określenie teorii kształcenia uŜywało się powszechnie terminu„dydaktyka”. W naszych wykładach obie te nazwy będę stosował zamiennie (nie moŜnajednak pominąć zachodzących między nimi róŜnic). W tym punkcie wyjaśniona zostaniegeneza i obszar badawczy teorii kształcenia/dydaktyki.1.1. Geneza teorii kształcenia/dydaktykiDydaktyka jest pojęciem starszym niŜ teoria kształcenia i od jej wyjaśnienia zacznę.Dydaktyka to termin pochodzący z języka greckiego (didaktikos – pouczający,wykształcony;didasco– uczę, nauczam, pouczam;didaskaleion– miejsce nauczania). Dosłownika pedagogiki został wprowadzony w XVII wieku przez pedagogów niemieckich (w1613 roku wydanoKrótkie sprawozdanie z dydaktyki, czyli sztuki nauczania WolfgangaRatkego [1572-1635],w którym po raz pierwszy pojawiła się nazwa „dydaktyka”), aupowszechniony przez Jana Amosa Komeńskiego (1592-1670), który główne swoje dziełozatytułowałWielka dydaktyka.Zakres znaczeniowy pojęcia „dydaktyka” ulegał w dziejach myśli pedagogicznejzmianom. W ujęciu Ratkego dydaktyka była sztuką, którą powinien opanować nauczający.Dla Komeńskiego stała się synonimem sztuki dotyczącej zarówno nauczyciela, jak i ucznia.Od Herbarta mówi się o dydaktyce juŜ nie tylko jako sztuce, lecz nauce obejmującejnauczanie i wychowanie. Zgodnie z tym ujęciem, termin „nauczanie wychowujące” lub„wychowanie przez nauczanie” (niem.erziehender Unterricht)wskazuje na nieredukowalnąjedność dwóch czynności pedagogicznych: kształcenia (nauczania) i kształtowania(wychowania). Mimo to – zwłaszcza w ostatnim czasie – niektóry autorzy przyporządkowująje dwu róŜnym gałęziom specjalistycznym: teorii kształcenia i teorii wychowania. Wydaje2się,Ŝenie wynika to tylko z niezrozumienia intencji Herbarta, lecz równieŜ błędnegoodczytania sensu ukrytego w słowie „kształcenie”. Wyjaśnijmy to teraz.Polskie słowa: „kształcenie” i „kształtowanie” mają wspólny temat „kształt”. Wywodzisię on od niemieckiego terminu „Gestalt”, który oznacza zewnętrzną formę, postać, wygląd.W przeciwieństwie do niemieckiegoźródłosłowuw polszczyźnie „kształt” nie ogranicza się litylko do formy zewnętrznej, lecz równieŜ obejmuje strukturę wewnętrzną. Na tej podstawiemoŜna powiedzieć,Ŝenadawanie kształtu albo formowanie odnosi się zarówno do nauczania iuczenia się – kształcenia, jak i wychowania – kształtowania. Dopiero synteza obu tychczynności – kształcenia i kształtowania – wyraŜa pełny sens edukacji. Tym samym wbrewwoli niektórych zwolenników teorii kształcenia sama jej nazwa wskazuje na naukę okształceniu obejmującą zarówno kształcenie (nauczanie i uczenie się), jak i wychowanie.Zamykając tę część rozwaŜań, warto zatrzymać się jeszcze nad terminem„ukształcalność”. Jest to równieŜ pojęcie pochodzące z języka niemieckiego – odrzeczownikaBildsamkeit.Do polszczyzny wprowadził je w drugiej połowie XX wiekuBogdan Nawroczyński (1882-1974), tłumacz ostatniego działa pedagogicznego Herbarta:Zarysu wykładów pedagogicznych.Jednak ukształcalność nie jest cechą odnoszącą sięwyłącznie do ucznia, który – jak sugeruje Nawroczyński – jest plastyczny albo podatny nadziałania podejmowne przez nauczyciela, lecz wyraŜa specyficzną właściwość interakcjimiędzy uczniem a nauczycielem (i odwrotnie). Właściwość ta wynika stąd,Ŝew trakcienauczania i uczenia się oprócz transmisji wiedzy i umiejętności dokonuje się proces moralnejformacji (wychowania). Oddziaływanie wychowawcze – jak byśmy dziś powiedzieli – niejest ani tylko produktem ubocznym kształcenia, ani nie dokonuje się bez niego. Jest tokonieczny komponent nauczania-uczenia się. Stawanie się człowiekiem – to jeszcze jednookreślenie wychowania moralnego – towarzyszy procesowi kształcenia. To właśnie zawierasię w niemieckim rzeczowniku ukszałcalność. Jego tematBildsam-oznacza gotowość lubpotrzebę (-sam) przyjęcia jakiegoś obrazu (Bild). MoŜna by powiedzieć,Ŝeczłowiek zeswojej natury jest niedokończony albo lepiej otwarty na przyjęcie jakiegoś „kształtu”. Jednaksam z siebie nie jest w stanie go wytworzyć; potrzebuje kogoś, kto mu go poda (zaproponuje).W relacji między nauczającym a uczącym się dochodzi do przekazana – dania i przyjęcia –wykształcenia (rus.obrazowanije).1.2. Obszar badawczy (przedmiot) teorii kształcenia/dydaktykiWspółcześnie dydaktyka jest nauką pedagogiczną zajmującą się całokształtem zjawisknauczania i uczenia się oraz wychowania szkolnego. Według Wincentego Okonia (ur. 1914),jednego z największych współczesnych polskich dydaktyków, przedmiotem badawczymdydaktyki jestsystem działań pedagogicznych.Graficznie moŜna by to przedstawić wnastępujący sposób:Rycina 1: Trójkąt dydaktycznyTEŚĆ KSZTAŁCENIA(PRZEDMIOT NAUCZANIA)formyorganizacyjnekształcenia(środowiskospołeczne)UCZEŃNAUCZYCIELśrodkidydaktyczne(środowiskomaterialne)3W całokształcie edukacji Okoń wyróŜnia trzy składowe: 1. system działańpedagogicznych, 2.środowiskospołeczne (formy organizacyjne kształcenia) i 3.środowiskomaterialne (środki dydaktyczne). Działania pedagogiczne to: nauczanie, uczenie się iwychowanie. Podmiotami działań pedagogicznych są uczeń i nauczyciel. Przedmioteminterakcji między nimi jest treść kształcenia (przedmiot nauczania).Teoria kształcenia/dydaktyka jest nauką o nauczaniu-uczeniu się i wychowaniu. Jejzakres obejmuje wszystkie przedmioty i szczeble (poziomy) edukacji szkolnej. Z tegowzględu moŜna mówić o dydaktyce ogólnej lub ogólnej teorii kształcenia, która zajmuje sięogólnymi problemami edukacji oraz o dydaktyce szczegółowej (zwanej takŜe dydaktykąprzedmiotową, np. matematyki, fizyki, języka polskiego), która dotyczy specyficznychuwarunkowań procesu nauczania-uczenia się konkretnego przedmiotu.1.3. Podstawowe pojęcia teorii kształcenia/dydaktyki•uczenie się – nabywanie wiedzy, tzn. wiadomości, sprawności i postaw; czynnyproces przyswajania, przetwarzania i tworzenia wiedzy; moŜe być okazjonalne(niezamierzone) lub celowe (zamierzone);•nauczanie – długotrwały, systematyczny, planowy i bezpośredni proceskierowania uczeniem się; istotną rolę odgrywa w nim kontrola (nauczyciel organizuje, kierujei kontroluje pracę ucznia);•kształcenie – obejmuje jednocześnie nauczanie i uczenie się; moŜe mieć formękształcenia specjalistycznego (zawodowego) lub kształcenia ogólnego; moŜe byćbezpośrednie (szkoła) lub pośrednie (Internet);•samokształcenie – samodzielne uczenie się przy uŜyciuśrodkówdydaktycznych;•wychowanie – kształtowanie/formowanie osobowości;•edukacja – 1. przekształcanie człowieka, przeprowadzanie rozwijającej sięjednostki od niŜszego stanu człowieczeństwa i przenoszenie jej do stanu wyŜszego, 2.oddziaływania między generacją dorosłych a dorastającymi, których celem jestprzygotowanie tych ostatnich do samodzielnegoŜycia,3. system instytucji kształcenia iwychowania.2. Między społecznym a pedagogicznym zadaniem edukacjiChoć ukształcalność dotyczy bezpośredniej interakcji między uczącym się anauczającym, to ogromną rolę odgrywa w niej kontekst, w którym się realizuje. Oba aspekty– indywidualny i społeczny – zawiera w sobie słowo „edukacja”. Etymologicznie pochodziono od łacińskiego czasownikaex-duco,czyli wyprowadzam, przeprowadzam (z jednegostanu do drugiego). W pierwszym sensie – indywidualnym – w edukacji chodzi o kształcenie,które słuŜy rozwojowi jednostki. W drugim – społecznym – edukacja oznacza oddziaływaniamiędzygeneracyjne (dorastający – dorośli), których celem jest przygotowanie młodegopokolenia do samodzielnegoŜycia.Oba aspekty sąściśleze sobą związane i naleŜą do zadańsystemu oświaty (edukacji w sensie instytucjonalnym). A zatem, jakie zadanie ma do spełniaszkoła jako instytucja pedagogiczna?2.1. Pytanie o szkołę, czyli zarys teorii systemu edukacyjnegoJak stwierdza Okoń, współczesna pedagogika polska nie posiada jednolitej koncepcjisystemu oświatowego. Bez odpowiedzi pozostają takie pytania jak: do czego potrzebna jestszkoła?, jakie są jej funkcje i zadania?, jaką rolę odgrywa wŜyciuindywidualnym ispołecznym? Mimo to moŜna nakreślić obszar przyszłej teorii systemu edukacyjnego(pedagogiki szkolnej). Zdaniem współczesnego niemieckiego pedagoga, Dietricha Bennera,na obszar ten składają się trzy pola problemowe: teoria szkoły, teoria programu nauczania iteoria kształcenia/dydaktyka. ZaleŜności między nimi przedstawia poniŜsza rycina.4Rycina 2: Pola problemowe pedagogiki szkolnejDYDAKTYKAPROGRAM SZKOLNYTEORIA SZKOŁYPole problemowe określone mianem „dydaktyka” ujmuje szkołę w najwęŜszym sensie, amianowicie od strony procesu edukacyjnego (nauczanie-uczenie się + wychowanie). Jegozadaniem jest uzdolnienie nauczyciela do poprawnej merytorycznie i metodycznie pracy zuczniami. Tak wąsko ujęta dydaktyka bazuje na teorii programu szkolnego. Teoria ta skupiasię na konstruowaniu treści kształcenia (cele kształcenia + materiał + wymagania). Wbrewpozorom treści kształcenia nie są z góry dane ani gotowe. Dobór treści kształcenia, czyli to,co ma być tematem lekcji przedmiotowych, dokonuje się na kilku poziomach: ministerstwo,szkoła, nauczyciel.Problem programu szkolnego wskazuje na ugruntowanie edukacji w całokształcieŜyciaspołecznego. Stąd najszerszym i podstawowym zakresem pedagogiki szkolnej jest teoriaszkoły w ogóle. Stawia ona pytanie o miejsce edukacji w społeczneństwie. Nie ma jednolitejwizji tej sprawy. Pewnych propozycji w tym względzie dostarcza socjologia wychowania.Od strony socjologicznej szkoła stanowi element systemu społecznego obok gospodarki,polityki, kultury itd. Podsystem oświaty spełnia wŜyciuspołecznym przede wszystkimfunkcję socjalizacyjną, to znaczy: przygotowuje jednostki doŜyciaw społeczeństwie. Oprócztego moŜna wskazać jeszcze inne funkcje, np. 1) reprodukcji i utrwalania porządkuspołecznego, 2) selekcji i stratyfikacji społecznej, 3) transmisji kultury i 4) przekazu wzorcówosobowościowych.2.2. Krytyka szkoły i propozycje reformOd przełomu lat 70-tych i 80-tych XX wieku niektórzy socjologowie zajmujący sięedukacją poddają kształcenie i wychowanie szkolne ostrej krytyce. Jest to nurt tzw. nowejsocjologii edukacji (np. Pierre Bourdieux, Rolland Meighan, Zbigniew Kwieciński, LechWitkowski). Jeden z najbardziej radykalnych głosów pochodził jednak od chorwackiegosocjologa i pedagoga, Ivana Illicha (1927-2002), który domagał się descholaryzacjispołeczeństwa (ang.deschooling).W miejsce obowiązkowego systemu szkolnego Illichproponował powołanie doŜycia„sieci moŜliwości”. Byłyby to instytucje działające nazasadzie giełd naukowych, w których kaŜdy mógłby się uczyć na miarę własnych chęci ipotrzeb.Innymźródłemkrytyki współczesnego systemu szkolnego jest ponowoczesnademistyfikacja wiedzy naukowej. Według Doroty Klus-Stańskiej wiedza naukowa straciładotychczasowe znaczenie jako narzędzie podbojuświata.W związku z tym nie istniejehierarchia między tzw. wiedzą prywatną (osobistą) a wiedzą publiczną (naukową). Wskutektego kaŜdy rodzaj wiedzy jest waŜny, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w sposobie pracyszkoły.Klus-Stańska postuluje wprowadzenie zasadniczej zmiany w stylu nauczania-uczenia sięszkolnego. W miejsce dotychczasowego paradygmatu „wiedzy pośladzie”naleŜy kierowaćsię zasadą konstruowania wiedzy szkolnej (paradygmat „w poszukiwaniuśladu”).PoniŜszyrysunek szkicowo przedstawia program tej reformy.5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]