Polska kultura prawna a kultura prawna UE -Tokarczyk, Dokumenty- notatki na studia, Instytucje i źródła prawa UE, ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
R.Tokarczyk,
Harmonizacja polskiej kultury prawnej z kulturą prawną UE
Roman Tokarczyk
Problemy harmonizacji polskiej kultury prawnej
z kulturą prawną Unii Europejskiej
„
Myślisz, że grasz, a tobą grają
”.
Faust
Sformułowanie problemów
Dla rozważanych problemów kluczowe są pojęcia „harmonizacja”, „polska
kultura prawna” i „kultura prawna Unii Europejskiej”.
Harmonizacja, w kontekście rozważanych tutaj problemów relacji polskiej
kultury prawnej z kulturą prawną Unii Europejskiej, jest przejawem procesu
unifikacji prawa w granicach UE. Jeśli integracja prawa uznawana jest za
najpełniejszy cel procesu unifikacji, to harmonizacja, zwana też „zbliżeniem”,
„dostosowaniem” prawa, może być tylko etapem na drodze do integracji albo
autonomiczną wartością docelową. W tym drugim przypadku harmonizacja
polega na przezwyciężaniu niezgodności i eliminowaniu sprzeczności w obrębie
unifikowanych praw.
Tak jak kultura w ogóle jest tym wszystkim, co stworzył człowiek w całych
swoich dziejach i na całym globie, w odróżnieniu od tego, co stworzyła sama
natura, tak kultura prawna jest tego częścią w zakresie prawa. Z kolei, zarówno
polska kultura prawna, jak i kultura prawna Unii Europejskiej, są częściami całej
kultury prawnej naszego globu, określonymi granicami terytorialnymi i czaso-
wymi Polski i Unii. Harmonizacja polskiej kultury prawnej z kulturą prawną
*
Prof. dr hab.
Roman Tokarczyk –
Instytut Administracji i Prawa Publicznego Wydziału
Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
1
Pojęcie harmonizacji pochodzi od greckiego słowa
harmonia
oznaczającego skutek
doskonałego uporządkowania jakiejś całości o cechach estetycznego piękna, np. dźwięków, barw,
brył. Doskonałym tego przykładem jest IX symfonia d-moll Ludwiga van Beethovena z finałową
kantatą do słów
Ody do radości
Friedricha Schillera, wyrażającą ideę ogólnoludzkiego braterstwa,
przyjęta jako hymn Unii Europejskiej. Na temat pojęć polska kultura prawna i kultura prawna Unii
Europejskiej por. szerzej: R.Tokarczyk,
Współczesne kultury prawne
, wyd. III, Zakamycze 2003.
69
Studia Europejskie, 3/2004
Unii Europejskiej ma na celu przezwyciężanie niezgodności i eliminowanie
sprzeczności między tymi kulturami.
Uzyskanie przez Polskę statusu członka UE oznaczać może, co najwyżej,
harmonizację formalną polskiej kultury prawnej z kulturą prawną Unii
Europejskiej. Na jej gruncie postępować będzie harmonizacja faktyczna tych
kultur, warunkowana zarówno czynnikami prawnymi, jak i pozaprawnymi, głównie
relacjami tego, co narodowe z tym, co ogólnoeuropejskie. Nie pretendując do
omówienia wszystkich tych czynników, poprzestaję jedynie na podkreśleniu
znaczenia niektórych z nich.
Czynnik harmonizacji prawa krajowego
Harmonizacja prawa krajowego, szczególnie prawa polskiego, z prawem
Unii Europejskiej wyróżnia się dużym znaczeniem integracyjnym w procesie
unifikacji praw krajowych jej członków. Znaczenie to podkreślają specyficzne
traktatowe podstawy prawne, bogate orzecznictwo i rozwinięta literatura naukowa.
Znajomość pojęcia, rodzajów, podstaw prawnych i orzecznictwa harmonizacji
praw krajowych z prawem Unii Europejskiej jest wręcz niezbędna dla wszelkich
rozważań problemów harmonizacji polskiej kultury prawnej z kulturą prawną
UE.
Pojęcie harmonizacji prawa zostało przyjęte przez literaturę naukową
przedmiotu i projekt Konstytucji Unii Europejskiej, mimo że prawo traktatowe
UE posługuje się pojęciem „zbliżanie ustawodawstw” (ang.
approximation
,
fr.
approchement
). Pojęcia te uznawane są więc za synonimy, pojęcia zamienne,
odróżniane od pojęcia unifikacji czy też ujednolicenia praw krajowych. Jako
specjalne sposoby scalającego powiązania systemów prawnych państw członkow-
skich, harmonizacja jest względnie zróżnicowana co do środków oraz
intensywności i zakresu. Środki harmonizacji różnicują ją na twardą i miękką,
zaś intensywność i zakres na: zupełną, opcyjną, częściową i minimalną.
Harmonizacja twarda przejawia się poprzez uzgodnienie dyrektywami
zakresu, treści i sposobu stosowania wspólnych standardów moralnych Unii
Europejskiej w krajowych stosunkach prawnych. Kontrolowana przez Komisję
Europejską, dotyczy tylko krajowych regulacji prawnych, nie obejmując zwyczajów
prawnych i utrwalonych praktyk stosowania prawa.
2
Wielu autorów nie rozumie pojęcia harmonizacji, plącząc je z innymi pojęciami. Tak np.
Stefan Dunin-Wąsowicz błędnie utożsamia harmonizację z ujednoliceniem – por.:
Cenowa
harmonizacja
, „Rzeczpospolita”, 10-12.04.2004.
3
Tak w ślad za innymi autorami, patrz: C.Mik,
Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia
teorii i praktyki
, tom I, Warszawa 2000, s.594 i nast.
70
R.Tokarczyk,
Harmonizacja polskiej kultury prawnej z kulturą prawną UE
Harmonizacja miękka natomiast, realizowana za pomocą zaleceń, również
zmierza do zbliżenia praw krajowych państw członkowskich. Różni się od
wspomnianej wyżej zaleceniowym, a nie dyrektywalnym charakterem, nieroszcze-
niowymi procedurami monitorowania jej wykonania przez Komisję, szerszym
zasięgiem obejmującym także krajowe zwyczaje prawne i praktyki stosowania
prawa.
Harmonizacja zupełna występuje, gdy prawodawca wspólnotowy wyczerpująco
ureguluje prawem określoną materię. Wyłączając jednostronną aktywność
regulacyjną państw członkowskich, zawsze jednak jej przedmiot ograniczał się
głównie do sfery swobodnego przepływu towarów. Po 1985 r. przeobraziła się
w normy techniczne wyprowadzane z dyrektyw określonych przez europejskie
organizacje normalizacyjne, tym samym tracąc walor typowych norm prawnych.
Osłabiona nadto zasadą subsydiarności, preferującą regulacje ramowe zamiast
szczegółowych, obecnie harmonizacja zupełna występuje tylko wyjątkowo.
Harmonizacja opcyjna polega na przyzwoleniu państwom członkowskim,
aby wybrały standardy normatywne spośród standardów znanych zarówno
prawu Unii Europejskiej, jak i prawu krajowemu. Jeżeli opiera się na wyborze
prawa krajowego, to powinno być ono jednak zgodne z prawem unijnym. Tak
jak wspomniana już harmonizacja zupełna, harmonizacja opcyjna traci ostatnio
na znaczeniu, zachowując jedynie znaczenie historyczne.
Harmonizacja częściowa, nie zmierzając do ustanowienia opartej na
wspólnych kryteriach jednolitej regulacji w całej Unii Europejskiej, wyróżnia się
obecnie dużą doniosłością praktyczną. Według niej państwo członkowskie
obdarzone jest uprawnieniem swobodnej, jednostronnej regulacji w zakresie
nieunormowanym dyrektywą unijną. Jednakże ta swoboda nie może podważać
skutku użytkowego (
effet utile
) dyrektywy i jednolitości jej wykładni.
Harmonizacja minimalna, dość popularna od 1985 r., łączy się z opcyjną
a jeszcze ściślej z częściową. Harmonizacja minimalna jest zawsze harmonizacją
częściową, ale harmonizacja częściowa nie musi być harmonizacją minimalną.
Jako w istocie przejaw harmonizacji częściowej, harmonizacja minimalna
wyraża się w ustaleniu dyrektywą minimalnych standardów regulacji prawnej.
Określa je dla państw członkowskich, ale nie zakazuje wychodzenia ponad te
standardy.
Podstawy prawne rodzajów harmonizacji i ich relacji wzajemnych są
zróżnicowane. Zawiera je przede wszystkim Traktat ustanawiający Wspólnotę
Europejską, swymi normami ogólnymi odsyłający do bardziej szczegółowych
regulacji. Przy określaniu relacji norm ogólnych z normami szczegółowymi
71
Studia Europejskie, 3/2004
dopuszczona jest zasada
lex specialis derogat legi generali
. Wśród ogólnych
norm Traktatu dla harmonizacji największe znaczenie mają artykuły 94 i 95.
W Projekcie Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy z 2003 r.
harmonizacji praw krajowych poświęcono odrębną sekcję 7, zatytułowaną
„Zbliżanie ustawodawstw”, złożoną z bardzo syntetycznego artykułu III-64
i bardziej rozbudowanego artykułu III-65-68. Artykuły te ustanawiają „
środki
w celu zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych
Państw Członkowskich, które mają bezpośredni wpływ na ustanowienie lub
funkcjonowanie rynku wewnętrznego
”. Przyjmując za podstawę tego ustanowienia
„
wysoki poziom ochrony, uwzględniając w szczególności wszelkie zmiany oparte
na faktach naukowych
”, nie określa szczegółowo, o jakiego rodzaju środki chodzi.
Poprzestaje jedynie na ogólnym wskazaniu europejskich ustaw ramowych, jako
środków harmonizujących w dziedzinie ochrony zdrowia, bezpieczeństwa, ochrony
środowiska naturalnego, ochrony konsumentów i praw własności intelektualnej.
Różnice między regulacjami państw członkowskich, we wspomnianym zakresie,
mają być eliminowane poprzez konsultacje. Jeżeli konsultacje nie doprowadzą
do porozumienia mają być eliminowane przez europejskie ustawy ramowe.
Trwa dyskusja dotycząca relacji prawa wspólnotowego do naszej polskiej
Konstytucji, znaczona wielością opinii. Należy przy tym odrzucić pogląd, „
że
zasada nadrzędności prawa wspólnotowego ma oznaczać wprowadzenie wyższej
hierarchii tego prawa nad naszą Konstytucją. Prawo wspólnotowe będzie
obowiązywać w Polsce tylko dlatego, że
(...)
nasza Konstytucja na to pozwala –
żadne
rozstrzygnięcie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, które
wskazywałoby, że prawo wspólnotowe jest sprzeczne z naszą Konstytucją, nie
może prowadzić do jej zmiany. Do nas będzie należała odpowiedź, co chcemy
zrobić z taką sprzecznością: zmienić Konstytucję, płacić karę za naruszanie
prawa wspólnotowego czy też w ostateczności wystąpić z Unii
”.
Czynnik charakteru narodowego
Mimo że ludzie nauki toczą spory o to, czym jest charakter narodowy,
a nawet czy w ogóle istnieje, w potocznej świadomości jest on wszakże na tyle
ważny, że należy go uwzględniać wśród czynników faktycznej harmonizacji
polskiej kultury prawnej z kulturą prawa europejskiego. Bez wątpienia, istnieją
określone cechy odróżniające od siebie przedstawicieli różnych narodów –
4
Szczegóły por.: C.Mik,
Europejskie prawo wspólnotowe
..., op.cit., s.600 i nast.; na temat
historii integracji Polski ze Wspólnotą Europejską por. m.in.: L.Leszczyński,
Wspólnoty Europejskie.
Instytucje, źródła prawa, proces integracji
, Zamość 2001.
5
Projekt Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy
, Biuro Oficjalnych Wydawnictw
Wspólnot Europejskich, Luksemburg 2003, s.106 i nast.
6
J.Kroner,
Państwo prawa i jego treść
, „Prawo co Dnia”, 29.03.2004.
72
R.Tokarczyk,
Harmonizacja polskiej kultury prawnej z kulturą prawną UE
Polaków, Niemców, Francuzów – ukształtowane przez ich losy dziejowe,
obyczaje, religię, klimat i wiele innych czynników. Zatrzymajmy się przeto
nieco przy tym, jak w grupie narodów należących do Unii Europejskiej nas
Polaków widzą inne narody, jak my widzimy siebie, jak my widzimy innych
i jak inni widzą siebie.
Zacznijmy od wielce pouczającej anegdoty. Otóż, pewien skorpion poprosił
żółwia, żeby przepłynął rzekę i przewiózł go na drugi brzeg. Żółw nie chciał
tego uczynić, ponieważ obawiał się, że zostanie użądlony na głębinie i utonie.
Ale skorpion zapewniał, że tak się nie stanie, ponieważ utonęliby przecież
razem. Przekonany tym argumentem żółw wziął więc na swój grzbiet niebezpie-
cznego pasażera i popłynęli. Na środku rzeki skorpion użądlił jednak żółwia.
Zaskoczonemu boleśnie, umierającemu dobroczyńcy zdążył jeszcze wyjaśnić, że
charakter jest silniejszy od rozumu.
Anegdota ta może dobrze służyć naszym
rozważaniom, jeśli żółw symbolizuje Unię Europejską a skorpion każdy z jej
państw członkowskich, na przykład Polskę.
„
Nawet pobieżny rzut oka na przeszłość Polski wskazuje, że Polacy cenili
głównie walkę, zabawę i modlitwę, a nie pracę i dyscyplinę społeczną.
W różnych opiniach, własnych i cudzych, Polacy uchodzą za infantylny naród
błędnych rycerzy, który abstrahuje od prozy życia, wiecznie buja w obłokach,
bardziej
kieruje się emocjami i złudnymi nadziejami niż rozsądnymi
kalkulacjami
”.
Polski charakter narodowy został ukształtowany przez polski
syndrom historyczny złożony z następujących elementów: etos słowiański,
słabość rodzimego mieszczaństwa, brak absolutyzmu państwowego, gospodarka
folwarczno-pańszczyźniana, szlachecko-chłopska struktura społeczna, antyliberalna
konserwatywna ideologia katolicka, akcje spiskowo-niepodległościowe, awangar-
dowa rola inteligencji, brak rewolucji burżuazyjnej, skutki ustroju socjalistycznego.
Polski syndrom historyczny legł u podstaw syndromu etnicznego Polaków
obejmującego siedem, powiązanych ze sobą, cech współtworzących charakter
narodowy Polaków. Po pierwsze, labilność i słaba wola, uzewnętrzniane wzmożoną
pobudliwością uczuciową, powodującą chwiejność i nieobliczalność reakcji,
uniemożliwiających osiąganie rozsądnej i akceptowanej powszechnie dyscypliny
społecznej.
Po drugie, przywiązanie do równości i wolności, ale nie uzgodnionych
7
Znakomitą próbą tego rodzaju rozważań jest książka E.Lewandowskiego,
Charakter narodowy
Polaków i innych
, Londyn-Warszawa 1995.
8
M.Eigen, R.Winkler,
Gra. Prawa natury sterują przypadkiem
, Warszawa 1983, s.126 i nast.
9
E.Lewandowski,
Charakter narodowy...
,
op.cit., s.100.
10
Trafnie wyraził to polski poeta i satyryk Leon Pasternak w wierszu
Albo – albo
w:
Figa
z makiem z Pasternakiem
, Warszawa 1966, s.209. A oto treść wiersza: „
w mojej ojczyźnie nigdy
normalnie albo wstydliwie albo nachalnie, albo jest zdrajca albo jest bożek, albo jest odwilż albo
przymrozek, albo jest klęska, albo powstanie, albo do piwnic, albo na szaniec, albo entuzjazm,
albo nie wiernym, albo niech żyje, albo precz reżym, albo milczenie, albo gadulstwo, albo
73
[ Pobierz całość w formacie PDF ]