Posoborowe koncepcje teologii duchowości, Metodologia teologii duchowości
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Ks. Marek Chmielewski
POSOBOROWE KONCEPCJE
TEOLOGII DUCHOWOŚCI
*
Wyczerpujące zaprezentowanie i ustosunkowanie się do
funkcjonujących w literaturze ostatnich dziesięcioleci posoboro-
wych koncepcji teologii duchowości wymagałoby obszernego
studium. Z tej racji ograniczymy się tylko do wypunktowania
najbardziej charakterystycznych poglądów na interesujący nas
temat, co może posłużyć jako punkt wyjścia do dyskusji nad
wyborem takiego kierunku uprawiania teologii duchowości,
który od strony merytorycznej będzie najbardziej odpowiedni
dla przygotowywanego polskiego słownika duchowości.
Teologiczna refleksja nad procesem życia duchowego prak-
tycznie zawsze była przedmiotem uwagi teologów. Problematy-
ka uświęcenia człowieka przenikała wszystkie kwestie teolo-
giczne. Co więcej – wydaje się, że zainteresowanie życiem du-
chowym, zwłaszcza w średniowieczu, stanowiło czynnik inte-
grujący całą ówczesną refleksję teologiczną.
Wyraźne wyodrębnienie tej problematyki w formie samo-
dzielnej naukowej dyscypliny teologicznej nastąpiło dopiero na
początku obecnego stulecia. Towarzyszyły temu liczne polemiki
o charakterze epistemologicznym, trwające praktycznie do za-
kończenia II wojny światowej. Rozstrzygnęły one definitywnie o
naukowym statusie teologii duchowości, mającej własną nazwę,
przedmiot materialny i przedmiot formalny oraz metodę. Ana-
chronizmem wydaje się więc pogląd, iż teologia duchowości jest
częścią teologii moralnej lub dogmatyki oraz że rozwój teologii
idzie w kierunku „wchłonięcia” teologii duchowości przez teo-
logię moralną. Wszystko wskazuje raczej na tendencję reinte-
growania rozczłonkowanej i wyspecjalizowanej teologii w opar-
ciu właśnie o teologię duchowości.
————————
*
Druk w: „Roczniki Teologiczne”, 43(1996), z. 5, s. 21-37.
1
1. Duchowość jako przedmiot refleksji teologicznej
Na przedmiot naszej dziedziny wiedzy teologicznej wskazuje
sama jej nazwa. Nie jest to tylko kwestia nominalna, ale istotowa.
Pod tym względem jednak istniała duża rozbieżność. Do nie-
dawna funkcjonowały takie określenia jak: „ascetyka” lub „teo-
logia ascetyczna”, „teologia ascetyczno-mistyczna”
1
, „teologia
doskonałości” i „teologia życia wewnętrznego”
2
itd. Każda z
nich akcentowała inny aspekt uświęcająco-zbawczej relacji czło-
wieka do Boga będącej przedmiotem naszych zainteresowań.
Obecnie niemal wszyscy liczący się teologowie posoborowi
3
skłaniają się ku określeniu „teologia życia duchowego”
4
lub ”teo-
logia duchowości”
5
. Często jednym pojęciem „duchowość” okre-
śla się zarówno praktykę, jak i teorię życia duchowego
6
.
————————
1
Zestawienie pojęć „ascetyka” i „mistyka” w jedną nazwę pojawiło się po
raz pierwszy u S. Ch. Dobrosielskiego OFM w dziele pt.
Summarium asceticae et
misticae
theologiae...
(Cracoviae 1665), a następnie u G. B. Scaramellego (
Diretto-
rio ascetico
- 1752 i
Direttorio mistico
- 1754). Odtąd utrwalił się zwyczaj osobne-
go omawiania dwóch aspektów chrześcijańskiego życia duchowego. Dopiero J.
de Guibert podjął jedną z pierwszych prób ponownej unifikacji aspektu asce-
tycznego i mistycznego życia duchowego. - Zob. J. Aumann,
Teologia spirituale
,
dz. cyt., s. 11-12.
2
Zwolennikami tej nazwy byli głównie: R. Garrigou-Lagrange i Tissot -
zob. G. Rodríguez-Melgarejo, art. cyt., s. 78.
3
M. Belda,
Lo statuto epistemologico della teologia spirituale nei manuali recenti
(1978-1989),
„Annales theologici” 6(1992), s. 254-257.
4
Pojęcie „życie duchowe” upowszechniło się dzięki wydawanemu od 1919
r. czasopismu „La Vie Spirituelle Ascetique et Mystique”, jak również dzięki
dziełom takich autorów jak: J. Schrijvers -
I principi della vita spirituale
, J. De Gu-
ibert -
Theologia spiritualis ascetica et mystica
(Roma 1937), A. Velensin -
L’objet pro-
pre de la théologie spirituelle
oraz J. Heerinckx -
Introductio in theologiam spiritualem
.
5
Zwolennikami tej nazwy są m.in.: Ch. A. Bernard, F. Ruiz-Salvador, Y.
Congar, G. Moioli, R. Moretti, L. Bouyer, H. Urs von Balthasar, A. Queralt i w
większości autorzy francuscy - Zob. G. Rodríguez-Melgarejo, art. cyt., s. 78.
6
Inną propozycję terminologiczną zgłasza Francisco Juberías proponując
dla teologii duchowości nazwę: „teosiologia”, która dotychczas nie znalazła
2
Czym wobec tego jest duchowość, jako przedmiot teologii
duchowości?
W słownikach i encyklopediach funkcjonuje w zasadzie filo-
zoficzne rozumienie duchowości, według którego jest ona jako-
ścią konstytutywną bytów i substancji duchowych. Toteż mówi
się o duchowości Boga, aniołów, duszy ludzkiej, duchowości
sztuki itd., przeciwstawiając ją zarazem cielesności i materialno-
ści
7
. Przeniesienie tego określenia na grunt teologii grozi skraj-
nym spirytualizmem życia duchowego, co byłoby w sprzeczno-
ści zarówno z dogmatem Wcielenia, jak i nauką Vaticanum II, w
której duchowość inkarnacyjna stanowi jedną z zasadniczych
przesłanek.
Starsi teologowie, na przykład Giuseppe Corti, Gustav Thils i
H. Urs von Balthasar, duchowość na ogół utożsamiają ze święto-
ścią lub uważają, że jest ona konkretną formą świętości, którą
wierni realizują zależnie od warunków, w jakich żyją. Ich zda-
niem między świętością a duchowością zachodzi taka różnica jak
pomiędzy istotą rzeczy a formą, którą ona może konkretnie
przybierać. W związku z tym skłonni są zawężać duchowość do
obszaru życia chrześcijańskiego. Znamienne jest stwierdzenie
Alfonso Orliniego, że jak „nie ma zbawienia poza Kościołem”,
tak też nie ma poza Kościołem duchowości. „Duchowość jest ka-
tolicka, albo nie ma jej wcale”.
Taka tendencja przygotowała grunt pod eklezjologiczno-
pneumatologiczne rozumienie duchowości na Soborze Waty-
kańskim II. Autorzy posoborowi podkreślają, że duchowość jest
przeżywaniem stosunku człowieka do Boga, objawiającego się w
Kościele i przez Kościół. U podstaw tak rozumianej duchowości
jest doświadczenie Ducha Świętego aktualizujące się przez włą-
czenie we wspólnotę Kościoła. Życie duchowe zatem to pełna,
————————
swoich zwolenników. -
La divinización del hombre. Tratado teológico de la perfección
cristiana
, Madrid 1972, s. 15; Zob. G. Rodríguez-Melgarejo, art. cyt., s. 78.
7
Por. W. Granat,
Personalizm chrześcijański. Teologia osoby ludzkiej
, Poznań
1985, s. 125 ns.
3
potencjalna i zaktualizowana w Kościele skuteczność zbawczego
działania Boga przez Chrystusa w Duchu Świętym
8
. Ponieważ
ostatnio zarówno w teologii, jak i w praktyce Kościoła wiele się
mówi o mistagogii, dlatego szereg spirytualistów skłonnych jest
ściśle wiązać życie duchowe z mistagogią rozumiana jako wdro-
żenie do życia prawdziwe chrześcijańskiego
9
.
W nawiązaniu do tego można wyodrębnić trzy zakresy zna-
czeniowe pojęcia „duchowość”. Jest to z jednej strony osobiste
życie duchowe jakiegoś człowieka, na które składają się jego my-
śli, formy modlitewne, szczególne praktyki i łaski, a z drugiej –
sposób, w jaki opierając się na osobistym doświadczeniu prowa-
dzi on innych do doskonałości, czyli są to zasady wpajane
uczniom i szczegółowe cele, jakie im stawia. W oparciu o to jego
uczniowie formułują duchowość jako doktrynę i sztukę życia
duchowego
10
.
W tak rozumianej duchowości szereg autorów podkreśla jej
charakter dynamiczno-rozwojowy, mający swe źródło także w
dyspozycjach antropologiczno-psychicznych. Jest to zatem szer-
sze ujęcie duchowości, które można określić jako „antropolo-
————————
8
Zob. K. Górski,
Od religijności do mistyki. Zarys dziejów życia wewnętrznego
w Polsce
, cz. I, Lublin 1962, s. 5; J. Weismayer,
Leben in Fülle. Zur Geschichte und
Theologie christicher spiritualität
(Tyrolia Verlag, Innsbruck-Wien 1983; wyd. pol-
skie:
Pełnia życia. Zarys historii i teologii chrześcijańskiej duchowości
, tł. J. Zycho-
wicz, Kraków 1993.
9
Zob. M. A. Schreiber,
Mistagogia. Comunicazione e vita spirituale
, „Epheme-
rides carmeliticae“ 28(1977), s. 3-58; P. A. Arriaga, J. Rojas,
Un intento de pedago-
gia espiritual. Ejercicios y discernimiento
, „Christus“ 46(1981) nr 548, s. 37-40; L.
Boriello,
Note sulla mistagogia o dell’introduzione all’esperienza di Dio
, „Ephemeri-
des carmeliticae“ 32(1981), s. 35-89; tenże,
L’itinerario spirituale del cristiano: tra
mistagogia e mistica
, „Angelicum“ 62(1985), s. 282-305; F. Ruiz-Salvador,
Caminos
del Espiritu
, Madrid 1991, s. 40 ns.
10
J. de Guibert,
La spiritualité de la Campagnie de Jésus
, Rome 1953, s. XVIII-
XIX; O. Filek,
Wokół terminu „duchowość”
, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”
13(1966) z. 3, s. 41 ns.
4
giczno-teologiczne”
11
. Wyraźną nowością w pojmowaniu relacji
człowieka do Boga jest przypomnienie, że życie duchowe nie ty-
le polega na szukaniu Boga ze strony człowieka, lecz na odpo-
wiadaniu na Jego zbawczo-uświęcającą inicjatywę
12
.
Ujmując rzecz w kategoriach teologicznych nasuwa się prze-
konanie, że jedyną autentyczną duchowością w sensie ścisłym,
jest duchowość skoncentrowana na Chrystusie, a przez Niego na
Trójcy. Jest ona partycypacją w misterium Chrystusa aktualizo-
wanym przez wiarę, nadzieję i miłość. Wobec tego duchowość
chrześcijańską należałoby rozumieć jako udzielanie się życia Bo-
żego, dzięki któremu człowiek staje się rzeczywistym uczestni-
kiem natury Bożej (por. 2 P 1,4) i dzieckiem Bożym (por. 1 J 3,1)
13
.
Bardziej uniwersalistyczną koncepcję duchowości zgłaszają
teologowie czerpiący inspirację z fenomenologii. W tym nurcie
należy sytuować pogląd na duchowość, jaki zgłosił ks. prof. W.
Słomka podczas VIII Zwyczajnego Synodu Biskupów w 1990 r.,
którego był ekspertem. Zaproponował on rozumienie duchowo-
ści oparte częściowo na myśli kard. K. Wojtyły. Otóż duchowość
– według niego – to zespół postaw serc pobudzonych przez Du-
cha Świętego, a mianowicie przekonań, motywacji, decyzji, przy
czym przez postawy należy rozumieć stanowisko, które charak-
teryzuje człowieka w odniesieniu do osoby lub wartości, a zara-
zem gotowość działania według zajętego stanowiska, tak że ma
ono do swego przedmiotu odniesienie intelektualne, emocjonal-
no-wartościujące i behawioralne
14
. Koniecznym wydaje się tu
————————
11
Zob.
Corso di spiritualità . Esperienza. Sistematica. Proiezioni
, Brescia 1989,
s. 15-18.
12
Zob. A. Rizzi,
Dio in cerca dell„uomo. Rifare la spiritualità
, Edizioni Paoline
1989
2
.
13
A. Żynel,
Duchowość chrześcijańska i jej podstawy w świetle teologii posobo-
rowej
, w:
Chrześcijańska duchowość
(seria: „W nurcie zagadnień posoborowych”,
t. 14), red. B. Bejze, Warszawa 1981, s. 12.
14
W. Słomka,
Duchowość kapłańska
, „Ateneum kapłańskie” 83(1991), t. 116,
s. 109; Por.: K. Wojtyła,
U podstaw odnowy. Studium o realizacji Vaticanum II
, Kra-
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]