PODZIAŁ TERYTORIALNY RZECZYPOSPOLITEJ –SPOJRZENIE KRYTYCZNE, TRANSPORT, SZKOŁA, MDW E 70-40-30
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->PRACE GEOGRAFICZNE, zeszyt 121Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJKraków 2009Łukasz ZaborowskiPODZIAŁ TERYTORIALNY RZECZYPOSPOLITEJ –SPOJRZENIE KRYTYCZNEZarys treści:Celem opracowania była ocena podziału Rzeczypospolitej Polskiej na województwana podstawie wybranych kryteriów. Badanie wykazało, że dobór kilku spośród miast wojewódz-kich nie jest uzasadniony ani ich wielkością, ani położeniem z dala od większych ośrodków.Granice województw w wielu miejscach przecinają bliskie zaplecza miast, jak również dzieląaglomeracje. Zróżnicowania powierzchni i ludności województw nie wyjaśnia zmienność gęstościzaludnienia kraju. Analiza pozwala wysnuć wniosek, że obecny podział terytorialny Rzeczypo-spolitej nie czyni zadość istotnym kryteriom funkcjonalnym.Słowa kluczowe:podział terytorialny, województwo, kryteria, ocenaKeywords:territorial division, voivodeship (province), criteria, evaluationWstępAdministracyjny podział terytorialny w istotny sposób wpływa na sposób rozwojukraju. Słusznym żądaniem jest, aby był oparty na racjonalnych założeniach. Taki miałbyć ustrój terytorialny wprowadzony w roku 1999. Nowy układ województw jednakodbiega od wszystkich koncepcji przedstawionych przez środowisko naukowe (Misz-czuk 2003). Na jego kształt, poza obiektywnymi przesłankami, wpłynęły naciski zestrony ugrupowań politycznych i społeczności lokalnych (Kowalczyk 2000, Wendt 2000,Nelicki 2001, Piotrowski 2004). Nasuwa się zatem pytanie, w jakim stopniu ostatecznywynik reformy powstał wskutek zastosowania racjonalnych zasad podziału, w jakimzaś uwarunkowały go inne czynniki. Odpowiedź nie jest łatwa zważywszy, że zasadytakie nie zostały jasno sformułowane.Celem niniejszego opracowania jest krytyczna analiza podziału RzeczypospolitejPolskiej na województwa. Do jej przeprowadzenia niezbędne jest przyjęcie kryteriówoceny. Na podstawie przeglądu licznych koncepcji podziału terytorialnego państwa264PRACEGEOGRAFICZNE,ZESZYT121(Liszewski 1991, Szczepkowski 1991, Miszczuk 2003) można wysunąć następującepodstawowe żądania:– miastami wojewódzkimi są ośrodki wyróżniające się wielkością oraz rozmiaremzaplecza,– granice województw nie przecinają bezpośrednich zapleczy miast ani nie dzieląaglomeracji,– województwa są zbliżone wielkością; ewentualne zróżnicowanie powierzchni wynikaz różnic w gęstości zaludnienia.Podany zestaw zasad odnosi się do podziału opartego przede wszystkim na kry-teriach funkcjonalnych. Inną możliwością byłoby przyznanie pierwszeństwa związkomkulturowym, co jednak w przypadku reformy z roku 1999 nie miało miejsca, wbrewhistorycznemu nazewnictwu województw. Oczywiście należy pamiętać, że podziałterytorialny państwa powinien czynić zadość daleko bardziej rozbudowanym kryteriomniźli zaproponowane w tym opracowaniu. Wydaje się jednak, że to proste badaniemoże być pożytecznym przyczynkiem do szerzej zakrojonych prac.Wybór miast wojewódzkich – kryterium wielkości i odosobnieniaSpośród wszystkich etapów tworzenia podziału wybór siedzib organów admi-nistracyjnych wydaje się budzić największe spory. Jako podstawowe kryteria służąceobiektywizacji tego procesu można zaproponować wielkość miasta oraz jego oddalenieod innych – większych bądź porównywalnych ośrodków. Potencjał demograficznyprzekłada się na możliwość umiejscowienia potrzebnych elementów infrastruktury.Z kolei oddalenie od innych ośrodków wskazuje na wielkość regionu – obszaruuzupełniającego (Christaller 1933), dla którego dane miasto jest najlepiej dostępne.W Polsce powszechnie przyjmuje się, że siedzibami władz województw powinny byćnajwiększe miasta o odpowiednio dużych zapleczach terytorialnych (Kołodziejski,Stasiak 1986, Piskozub 1987, Liszewski 1991, Fiedorowicz 1992).W tabeli 1 przedstawiono listę 39 miast polskich liczących powyżej 100 tysięcymieszkańców. Wielkość 100 tysięcy bywa przyjmowana jako dolna granica dla potencjal-nych ośrodków wojewódzkich (Liszewski 1991). Obecne miasta wojewódzkie zostaływyróżnione pogrubioną czcionką. W województwach kujawsko-pomorskim i lubuskimfunkcje miasta wojewódzkiego są podzielone między dwa ośrodki, stąd 18 miast na16 województw.1Status miasta wojewódzkiego ma 11 największych miast – liczącychod ok. 300 tysięcy mieszkańców wzwyż. Jest to zbieżne z najwyższym szczeblem sieciosadniczej kraju (Stasiak 1994). Wybór tych ośrodków jest powszechnie przyjmowanyw pracach naukowych, ma też akceptację społeczną (Wróbel i in. 1986, Hryniewicz 1995,Jałowiecki 1997, Wendt 2001). Miasta te są dość równomiernie rozłożone w kraju. Jedynie1W obowiązującej obecnie ustawie z 24 VII 1998 o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziałuterytorialnego państwa nie definiuje się pojęcia miasta wojewódzkiego, wymienia się natomiast 18 miastjako siedziby wojewodów i sejmików.PODZIAŁ TERYTORIALNY RZECZYPOSPOLITEJ–SPOJRZENIE KRYTYCZNEKatowice i Kraków leżą blisko siebie,jednak ze względu na gęstość zaludnie-nia zasadność istnienia tam odrębnychwojewództw nie jest podważana.Istotniejsza jest sprawa doborupozostałych 7 miast wojewódzkich.Okazuje się, że są one rozproszonewśród miast stutysięcznych. Zajmująmiejsca: 16. i 17. (Kielce i Toruń), 22.i 23. (Olsztyn i Rzeszów), 28. (Opole)oraz 32. i 34. (Gorzów i Zielona Góra).Warto zwrócić uwagę, że 3 ostatnie mia-sta są stosunkowo niewielkie – plasująsię przy końcu tabeli. Z kolei największemiasta nie mające statusu wojewódzkie-go zajmują wysokie miejsca 12.-15.; sąto Gdynia, Częstochowa, Radom i So-snowiec. Każde z nich ma powyżej 200tysięcy mieszkańców – w przybliżeniudwukrotnie więcej od najmniejszychmiast wojewódzkich. Kryterium wielko-ści nie wystarcza zatem do uzasadnieniatakiego doboru ośrodków.Poza wielkością argumentemza wyborem danego miasta jest dużezaplecze terytorialne. Zbadano zatemstopień odosobnienia miast o wiel-kości 100-300 tysięcy mieszkańców.Liczono odległości w linii prostejz danego miasta do trzech najbliższychobiektów ograniczających zaplecze. Zaobiekty takie przyjęto: miasta powyżej300 tysięcy mieszkańców, granicę pań-stwa oraz linię brzegową morza. Sumętrzech odległości zinterpretowanojako wskaźnik odosobnienia miasta.Im wyższa ta liczba, tym bardziej mia-sto nadaje się na ośrodek wojewódzki.Wyniki przedstawia tab. 2.Dolną część tabeli zajmująmiasta o najmniejszych zapleczach.Dziesięć z nich leży w konurbacjachz innymi dominującymi ośrodkami;są to Gdynia oraz miasta konurbacji265Tab. 1. Miasta powyżej 100 tysięcy mieszkańcóww Polsce (2006). Wyróżniono miasta wojewódzkieTable 1. Cities in Poland (2006) with over 100,000inhabitants. Voivodeship capitals markedŹródło:Bank Danych Regionalnych GUSSource:Regional GUS Database266PRACEGEOGRAFICZNE,ZESZYT121Tab. 2. Odległości z miast 100-300 tysięcy mieszkańców do trzech najbliższych obiektów ogra-niczających zaplecze terytorialne (km). Wyróżniono miasta wojewódzkieTable 2. Distances from cities with 100,000 to 300,000 inhabitants to the three nearest objectslimiting their assigned region (km). Voivodeship capitals markedśląsko-dąbrowskiej.2W pracach koncepcyjnych miasta te są odrzucane jako potencjal-ne ośrodki wojewódzkie. Jedenastym miastem z tej części tabeli jest Bielsko-Biała,której zaplecze ograniczają aglomeracje Katowic i Krakowa oraz granica państwa.Te jedenaście miast ma wyraźnie niższy stopień odosobnienia od pozostałych – 110--160 km wobec 200 km w przypadku miast bezpośrednio przed nimi.2Określenie „konurbacja śląsko-dąbrowska” jest bardziej uzasadnione historycznie niż stosowane zazwyczaj„konurbacja górnośląska”.PODZIAŁ TERYTORIALNY RZECZYPOSPOLITEJ–SPOJRZENIE KRYTYCZNE267Duże zróżnicowanie jest widoczne także w górnej części tabeli. Najbardziej od-osobnionym miastem okazuje się Białystok (410 km). Kolejne trzy – Olsztyn, Kielcei Rzeszów (330-360 km) – to także miasta wojewódzkie. Inne ośrodki wojewódzkie niewyróżniają się odosobnieniem. Toruń nie odbiega od Koszalina i Radomia (300 km).Zielona Góra ma takie samo zaplecze jak Kalisz bądź Płock (290 km). Szczególniezwraca uwagę Opole, które zrównuje się z Elblągiem (200 km), a przewyższa jedynieBielsko-Białą i miasta leżące w konurbacjach. Z kolei bezpośrednio przed Opolemumiejscawia się inne miasto wojewódzkie – Gorzów (240 km).W świetle kryterium odosobnienia uzasadniony jest wybór Białegostoku.W dalszej kolejności należy wymienić Olsztyn, Kielce i Rzeszów, ewentualnie Toruń.Tu nasuwa się jednak pytanie o ośrodki, które wykazują zbliżony stopień odosobnienia– Koszalin, Radom, a nie są wojewódzkie. Pozostałe miasta wojewódzkie nie wyróżniająsię odosobnieniem na tle ośrodków alternatywnych.Wskaźniki wielkości i odosobnienia miast z przedziału 100-300 tysięcy miesz-kańców zestawiono na ryc. 1. Miasta te można podzielić na kilka grup (podkreślonomiasta wojewódzkie):– ok. 300 tys., odosobnienie bardzo duże – Białystok,– 160-175 tys., odosobnienie duże – Olsztyn, Rzeszów,Ryc. 1. Miasta 100-300 tysięcy mieszkańców według wielkości (w 2006 r.) i wskaźnika odosobnieniaŹródło:opracowanie własne na podst. BDR GUSFigure 1. Cities with 100,000 to 300,000 inhabitants ranked based on population (2006) andisolation factorSource:own study based on Regional GUS Database
[ Pobierz całość w formacie PDF ]