Polityka wschodnia - mit i doktryna, Polityka, gospodarka
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Polityka wschodnia mit i doktryna
Termin polityka wschodnia zajmuje szczególne miejsce w tradycji polskiej
myli politycznej. Idee Juliusza Mieroszewskiego i Jerzego Giedroycia w latach
osiemdziesi¹tych XX w. sta³y siê osi¹ niepodleg³ej refleksji o polskich relacjach
z narodami Europy Wschodniej. Gdy za w 1989 r. Polska odzyska³a nie-
podleg³oæ, wyznaczy³y cel i okreli³y metody tworzenia nowych fundamentów
tych relacji. Przyczyni³y siê do porzucenia tradycji imperialnej w polskim
myleniu o ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. U³atwi³y tym samym reintegracjê
Polski w Europie, a szerzej w systemie wiatowym. Myl ta, której integraln¹
czêci¹ jest pojêcie polityka wschodnia, nale¿y wiêc do elitarnej kategorii
wielkich idei, które zmienia³y historiê narodów. Takie idee s¹ jednak zawsze
wytworem epoki, w której powsta³y. Ich treæ determinuj¹ okrelone uwarun-
kowania historyczne i spo³eczne. Nie inaczej jest z koncepcj¹ polityki
wschodniej.
Chocia¿ dzi termin ten wci¹¿ jest przywo³ywany, czêsto ma to charakter
intelektualnego rytua³u, dyktowanego wymogami politycznej poprawnoci. Pañ-
stwo polskie polityki wschodniej w istocie rzeczy od wielu lat ju¿ nie prowadzi. Jej
treci nie s¹ równie¿ konsultowane w procesie podejmowania strategicznych
decyzji w polskiej polityce zagranicznej i europejskiej. W tym sensie polityka
wschodnia jest mitem, nie funkcjonuje bowiem w politycznej praktyce. I nie
zmieni tego faktu ¿adna inicjatywa instytucjonalna, tym bardziej pozorna, której
nazewnictwo nie przystaje do rzeczywistoci.
Myl przewodnia polityki wschodniej, która w przesz³oci wspó³kszta³to-
wa³a program polskiej polityki zagranicznej i odcisnê³a trwa³e piêtno na polskiej
tradycji uk³adania stosunków ze wschodnimi s¹siadami, utworzy³a historyczny
korzeñ, z którego wspó³czenie wyrastaj¹ zró¿nicowane i skorelowane z naszym
cz³onkostwem w Unii Europejskiej i NATO polityki wobec poszczególnych
wschodnich s¹siadów. Zsyntetyzowana z dowiadczeniem naszego udzia³u
w integracji europejskiej, stanowi element doktryny opisuj¹cej ogólne cele i me-
tody polskich dzia³añ wobec pañstw Europy Wschodniej.
Polski Przegl¹d Dyplomatyczny 2006, nr 3 (31)
5
S³awomir Dêbski
Mitologizacja polityki wschodniej
Od czasów, gdy uwarunkowania polityczne wymusza³y na Polsce formu-
³owanie i prowadzenie polityki wschodniej, dzieli nas ju¿ kilka epok histo-
rycznych. Ró¿ne elementy tej polityki powstawa³y wtedy, gdy jedynym
wschodnim s¹siadem Polski by³a Rosja, a nastêpnie Zwi¹zek Sowiecki. Czynnik
ten tworzy³ naturalny wspólny mianownik wszelkich przedsiêwziêæ politycznych
podejmowanych przez Polaków w Europie Wschodniej.
Polskie mylenie w kategoriach polityki wschodniej od zawsze mia³o swoj¹
specyfikê. O ile dla Niemców, czy Francuzów, maj¹cych w³asne tradycje poli-
tycznej aktywnoci we wschodniej czêci kontynentu, polega³a ona najczêciej na
uk³adaniu relacji przede wszystkim z centrum rosyjskiego imperium, o tyle dla
nas zawsze oznacza³a budowanie sojuszów przeciwko temu centrum, w gra-
nicach imperium i poza nimi
1
. Polacy próbowali wiêc niemal wszystkich
mo¿liwych koncepcji na rozbicie imperialnej Rosji, od idei zawarcia pod polskim
przewodem wielonarodowego sojuszu narodów imperium przeciwko w³adzy
carów, poprzez idee wspó³dzia³ania z ruchem rewolucyjnym, a nawet parti¹
bolszewick¹, wymierzonego w rosyjski
ancien régime
, po koncepcje wbijania klina
pomiêdzy naród rosyjski i w³adzê sowieck¹.
Pamiêæ o tych tradycjach przechowywa³y w okresie Polski Ludowej krajowe
i emigracyjne rodowiska opozycyjne. Wreszcie, w latach siedemdziesi¹tych
XX w., z wielu wczeniejszych sprzecznych idei powsta³a spójna synteza, której
autorem by³ Juliusz Mieroszewski. Zwróci³ siê on w stronê idei antyimperialnej,
która mia³a ostatecznie pogodziæ Polaków i Rosjan. Imperialne tradycje obu
narodów mia³y zostaæ odrzucone, a zakoñczenie wielowiekowych polsko-rosyj-
skich sporów o panowanie nad Europ¹ rodkow¹ i Wschodni¹ mia³o byæ osi¹g-
niête dziêki uznaniu przez Polaków i Rosjan niepodleg³oci Ukrainy, Bia³orusi
i Litwy
2
. Dla Polski oznacza³o to rezygnacjê z wszelkich roszczeñ terytorialnych
1
Znacznie rzadziej pojawia³y siê próby uk³adania z nim stosunków celem zwiêkszenia w³asnej
autonomii (idee hrabiego Aleksandra Wielopolskiego w po³owie XIX w.), czy te¿ odzyskania
niepodleg³oci w oparciu o si³ê Rosji (koncepcje ks. Adama Jerzego Czartoryskiego do 1807 r. lub
Romana Dmowskiego na pocz¹tku XX w.).
2
Patrz A. Nowak,
Rosja w polskiej myli politycznej w XX w. materia³ do refleksji
, [w:]
idem
,
Polacy,
Rosjanie i Biesy
, Arcana, Kraków 1998, s. 239260.
6
Polski Przegl¹d Dyplomatyczny 2006, nr 3 (31)
Polityka wschodnia mit i doktryna
wobec wszystkich wschodnich s¹siadów, ostateczne wyrzeczenie siê Wilna
i Lwowa, a tak¿e d¹¿eñ do wyrównania krzywd z przesz³oci.
Po 1989 r. koncepcje Mieroszewskiego, kontynuowane i nastêpnie propa-
gowane przez redaktora paryskiej Kultury Jerzego Giedroycia, sta³y siê jednym
z podstawowych elementów polskiego politycznego konsensusu w sprawie
polityki zagranicznej. W sposób naturalny zdominowa³y proces kszta³towania
polskiej polityki zagranicznej wobec nowo powstaj¹cych pañstw Europy
Wschodniej. Wynika³o to z tego, ¿e po pierwsze, s¹siadami Polski by³y wówczas
wy³¹cznie pañstwa od pó³ wieku znajduj¹ce siê pod sowieck¹ dominacj¹,
a Zwi¹zek Sowiecki wci¹¿ pozostawa³ jedynym naszym wschodnim s¹siadem. Po
drugie, nie by³o dla tego sposobu mylenia powa¿nej intelektualnej alternatywy.
Dowiadczenia historyczne sk³ania³y nowy polski rz¹d oraz wspieraj¹ce go
elity polityczne do du¿ej ostro¿noci w prowadzeniu polityki wobec Zwi¹zku
Sowieckiego. Imperium sowieckie s³ab³o dzi wiemy, i¿ na Kremlu ju¿ zdawano
sobie sprawê, ¿e w³adza sowiecka nie ma doæ si³y, aby utrzymaæ
status quo
w Europie rodkowej, ale w Polsce wci¹¿ liczono siê z mo¿liwoci¹ odsuniêcia od
w³adzy tej czêci sowieckiej elity, która opowiada³a siê za polityk¹ pierestrojki
i g³asnosti. Obawa przed Moskw¹ nie tylko determinowa³a stosunek nowego
rz¹du do Zwi¹zku Sowieckiego, ale tak¿e w istotnym stopniu oddzia³ywa³a na
ca³¹ polsk¹ politykê zagraniczn¹, ograniczaj¹c jej pole manewru. Tempo
otwierania siê Polski na Europê, nadrabiania opónieñ we wspó³pracy z EWG
i Stanami Zjednoczonymi oraz budowania pojednania z Niemcami by³o wiêc
uzale¿nione od stanu stosunków ze ZSRS.
W miarê rozpadu sowieckiego imperium polska polityka wschodnia traci³a
swoje podstawy koncepcyjne, co negatywnie zaczê³o siê odbijaæ na jej spójnoci.
Pojawi³y siê spory o sposób jej prowadzenia i d³ugofalow¹ strategiê
3
. Przemiany
zachodz¹ce w Europie jesieni¹ 1989 r. i wiosn¹ 1990 r. obalenie muru
berliñskiego i zapowied zjednoczenia Niemiec, upadek komunizmu w innych
pañstwach Europy rodkowej wzmacnia³y pozycjê Polski w stosunku do
Zwi¹zku Sowieckiego. Rz¹d Tadeusza Mazowieckiego próbowa³ wiêc dostosowaæ
polsk¹ politykê wschodni¹ do zachodz¹cych zmian.
3
Z. Najder,
Polska polityka zagraniczna 19891993: bilans zaniedbañ
, Arka 1994, nr 51 (3),
s. 4967.
Polski Przegl¹d Dyplomatyczny 2006, nr 3 (31)
7
S³awomir Dêbski
Jesieni¹ 1990 r. w Ministerstwie Spraw Zagranicznych zosta³y opracowane
za³o¿enia tak zwanej polityki dwutorowoci. Odt¹d polska polityka wschodnia
mia³a siê sk³adaæ z polityki wobec Moskwy, stolicy sowieckiego imperium, oraz
polityki prowadzonej wobec coraz bardziej usamodzielniaj¹cych siê republik
eksso wiec kich
4
. Polityka dwutorowoci wytycza³a zasadnicz¹ liniê polskiej
polityki wschodniej przez nastêpne dwa lata. Ró¿nie siê ocenia jej rezultaty.
Krytycy wskazuj¹, ¿e wzmocni³a ona tendencje zachowawcze, prowadzi³a do
pasywnoci i niewykorzystywania szans, zw³aszcza w stosunkach z by³ymi re-
publikami sowieckimi
5
. Autorzy, którzy oceniaj¹ j¹ pozytywnie, podkrelaj¹, i¿
by³a ona realizowana nie tylko przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych, ale
tak¿e Sejm, Senat, partie polityczne i organizacje pozarz¹dowe. Z oczywistych
powodów dyplomaci w wiêkszym stopniu koncentrowali siê na utrzymaniu
poprawnych stosunków z Moskw¹, podczas gdy inne instytucje mog³y przejawiaæ
wiêksz¹ aktywnoæ we wspieraniu si³ dezintegracyjnych w europejskich
republikach Zwi¹zku Sowieckiego
6
. Koncepcja dwutorowoci by³a ju¿ jednak
wiadectwem zmierzchu oryginalnych za³o¿eñ polityki wschodniej i ostatni¹
hybryd¹ tej polityki, ukszta³towanej w zwi¹zku z posiadaniem przez Polskê
wy³¹cznie jedynego wschodniego s¹siada: Rosji.
Dezintegracja ZSRS zaczê³a wywo³ywaæ napiêcie miêdzy myleniem w kla-
sycznych kategoriach koncepcji Mieroszewskiego i Giedroycia a rzeczywistoci¹.
W sposób jednoznaczny uwidoczni³o siê ono w 1995 r. w sejmowym wyst¹pieniu
ministra spraw zagranicznych W³adys³awa Bartoszewskiego. Zrezygnowa³ on
wówczas z omawiania polityki wschodniej wed³ug schematu UBL (Ukraina
Bia³oru Litwa), stwierdzaj¹c: Nie chcia³em ³¹czyæ Litwy z Rosj¹, Ukrain¹,
Bia³orusi¹, bo dzisiaj Litwini s¹ uczuleni na to. W zwi¹zku z tym zrobi³em
przedzia³ czasowy i mówiê o Litwie oddzielnie
7
. Litwa, aspiruj¹ca do struktur
transatlantyckich i europejskich, zerwa³a historyczne
iunctim
przez wieki ³¹cz¹ce
j¹ z innymi wschodnimi s¹siadami Polski, a schemat UBL sta³ siê oczywistym
4
Patrz K. Skubiszewski,
Polska polityka zagraniczna
, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej
1991, s. 2122.
5
Patrz Z. Najder,
Polska polityka zagraniczna..., op.cit
., s. 4967.
6
M.J. Ca³ka,
Polska polityka wschodnia w latach 19891997. Próba oceny, nowe wyzwania
i perspektywy
, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1998.
7
W. Bartoszewski,
Informacja ministra spraw zagranicznych o g³ównych kierunkach polityki zagra-
nicznej Polski
, 50. posiedzenie Sejmu, 25 maja 1995 r.
8
Polski Przegl¹d Dyplomatyczny 2006, nr 3 (31)
Polityka wschodnia mit i doktryna
anachronizmem. By³ to kolejny sygna³, i¿ termin polityka wschodnia utraci³
zwi¹zek z polityczn¹ praktyk¹, staj¹c siê stopniowo czêci¹ polskiej intelektualnej
mitologii.
Koncepcja polityki wschodniej okaza³a siê s³uszna i co mo¿e nawet wa¿-
niejsze skuteczna. Zwyciêstwo idei Mieroszewskiego i Giedroycia polega³o
miêdzy innymi na tym, ¿e w niepodleg³ej Polsce nie ujawni³y siê ¿adne powa¿ne
si³y polityczne, które wzywa³yby do wykorzystania rozpadu ZSRS do rewizji
wschodnich granic. Upowszechni³o siê natomiast przekonanie, i¿ w imiê przy-
sz³oci dobrych stosunków z s¹siadami nale¿y d¹¿yæ do rezygnacji z tworzenia
bilansu zasz³oci historycznych i nak³aniaæ partnerów do zajêcia podobnej
postawy. Fundamentem wzajemnych relacji mia³a siê staæ budowa wzajemnego
zaufania opartego na wspólnych wartociach, przede wszystkim potêpienie
sowieckiego dziedzictwa. Deimperializacja polskiego mylenia o polityce wobec
wschodnich s¹siadów skutecznie wyeliminowa³a z rozwa¿añ o stosunkach z nimi
idee rewan¿yzmu, co nale¿y uznaæ za jedno z istotniejszych osi¹gniêæ polskiej
myli politycznej. Koncepcja polityki wschodniej po jej zaadaptowaniu na
potrzeby praktyki polskiej polityki zagranicznej uleg³a jednak instytucjonalizacji.
Gdy utraci³a zwi¹zek z praktyk¹, przetrwa³a jako slogan i element intelektualnej
tradycji. Niestety, utrudnia to nieraz poszukiwania adekwatnych odpowiedzi na
pytania stawiane przez wspó³czesnoæ.
Co wiêc dzi rozumiemy przez termin polska polityka wschodnia? Otó¿,
jest on tak bardzo pojemny, ¿e zwyk³o siê markowaæ nim wszelk¹ refleksjê nad
polskimi dzia³aniami wobec Europy Wschodniej. W rzeczywistoci Polska pro-
wadzi obecnie, raz lepiej raz gorzej, odrêbne polityki wobec ka¿dego ze swoich
wschodnich s¹siadów. Nie mo¿na ich ju¿ sprowadziæ do ¿adnego wspólnego
mianownika, a tylko pod takim warunkiem u¿ywanie terminu polityka
wschodnia w kontekcie kszta³towania relacji z Federacj¹ Rosyjsk¹, Bia³orusi¹
i Ukrain¹ mia³oby dzi uzasadnienie. Takiego wspólnego mianownika z ca³¹
pewnoci¹ nie konstytuuje ju¿ stosunek do Rosji i przebiegu procesu jej deimpe-
rializacji. Popieranie przez Polskê demokratycznych tendencji na Ukrainie lub
Bia³orusi, nie jest wbrew temu, co siê niekiedy twierdzi motywowane
d¹¿eniami do osi¹gniêcia jakich bli¿ej niesprecyzowanych celów w stosunku do
Rosji, ani determinowane aktualnym stanem stosunków polsko-rosyjskich.
£atwo tego dowieæ na przyk³adzie polskiego zaanga¿owania w rozwi¹zanie
kryzysu politycznego na Ukrainie jesieni¹ 2004 r. W tym celu mo¿na stworzyæ
model hipotetyczny i przeprowadziæ na nim proste intelektualne æwiczenie: otó¿
Polski Przegl¹d Dyplomatyczny 2006, nr 3 (31)
9
[ Pobierz całość w formacie PDF ]